Maak jonge fietsers bewust van hun risico-gedrag

Jongeren van 11 tot en met 16 jaar lopen een hoger risico op letsel na een fietsongeval in vergelijking met andere leeftijdsgroepen. Dit blijkt uit een meer dan gemiddeld bezoek aan de spoedeisende hulp na een fietsongeval. Aanleiding voor VeiligheidNL om een analyse te maken van de risicofactoren bij deze doelgroep: hoewel zij zich meestal wel aan de verkeersregels houden, zijn ze minder ervaren, sneller afgeleid en vertonen relatief vaker risicogedrag. Handhaving alleen is daarom niet de meest geschikte strategie om ongevallen te voorkomen. Aanpassingen in de fysieke omgeving en met name gedragsbeïnvloeding is voor deze doelgroep effectiever.  

Angelique Brevé, VeiligheidNL

Jonge fietsers komen relatief vaak terecht op de spoedeisende hulp (SEH). Volgens de laatste representatieve cijfers vóór de impact van coronamaatregelen werden in 2019 naar schatting 8.400 fietsers tussen de 11 en 16 jaar op de SEH behandeld. Dit is 11% van het totaal aantal SEH-bezoeken na een fietsongeval (waarbij niet alle slachtoffers van fietsongevallen een SEH bezoeken). Meestal was dit na een eenzijdig ongeval, waarbij geen tegenpartij of obstakel betrokken was ((57%). Wat zijn de oorzaken voor het verhoogde risico op verkeersongevallen onder jonge fietsers? Een analyse op basis van interne en externe bronnen levert de volgende inzichten op.

Onervarenheid
Tijdens de adolescentie, de leeftijd tussen 10 en 24 jaar, komen jongeren vaker in verkeerssituaties in vergelijking met hun kindertijd. Tegelijkertijd zijn jonge fietsers relatief onervaren in het verkeer. Hoewel zij de motorische en cognitieve vaardigheden hebben om goed door het verkeer te kunnen navigeren, worden deze vaardigheden onder druk gezet tijdens complexe verkeerssituaties.

Bovendien zijn jonge fietsers zich niet altijd bewust van hun verkeersgedrag én overschatten hun onervarenheid, waardoor ze niet goed kunnen inschatten welke risico’s zij lopen in het verkeer. Dit zorgt ervoor dat jonge fietsers een grotere kans lopen op een verkeersongeval. In september, als de scholen weer beginnen, zien we bijvoorbeeld een piek in het aantal SEH-bezoeken onder jonge fietsers. Deze piek zien we niet bij andere leeftijdsgroepen.

Afleiding
In 2016 namen we een vragenlijstonderzoek af onder jonge fietsers die betrokken waren bij een verkeersongeval en hiervoor op de SEH behandeld zijn. Daaruit bleek dat twee op de tien jonge fietsers tijdens het ongeval afgeleid was. Dit kwam vooral doordat zij met iemand aan het praten waren (27% versus 11% van de totaal aantal fietsongevallen). Ook rapporteerden jonge fietsers relatief vaker dan andere fietsers, dat zij tijdens het ongeval een koptelefoon droegen en naar muziek luisterden (7% versus 3%).

Luisteren naar muziek of praten met anderen zorgt ervoor dat informatie over veranderende verkeerssituaties trager binnenkomt en verwerkt wordt. Daarnaast kan muziek ervoor zorgen dat belangrijke verkeersgeluiden worden overstemd, wat de kans op een ongeval vergroot. Fietsers die naar muziek luisteren, missen vaker belangrijke auditieve informatie uit het verkeer (een fietsbel, claxon), vooral wanneer zij zogeheten ‘in ear’-oortjes gebruiken en wanneer zij luisteren naar harde of uptempo-muziek. Uit waarnemingen blijkt dat fietsers die muziek luisteren vaker verkeersregels vertreden en ander verkeersonveilig gedrag vertonen. Bijvoorbeeld door rood rijden, tegen de richting in fietsen of over het zebrapad rijden.  

Risicogedrag
Tijdens de adolescentie ontwikkelt het beloningscentrum van het brein zich razendsnel. Het deel van het brein dat nodig is voor het reguleren van gedrag, ontwikkelt zich langzamer. Door deze disbalans zijn jonge fietsers eerder geneigd om risico’s te nemen, zeker als hun gedrag kan rekenen op goedkeuring van leeftijdsgenoten. Ook blijkt uit onderzoek dat adolescenten die gevoelig zijn voor groepsdruk, meer risico’s nemen in het verkeer. Risicogedrag in het verkeer is dan ook hoger onder jonge fietsers met vrienden en familieleden die veel risico nemen in het verkeer en zij die als passagier veel zijn blootgesteld aan risicovol verkeersgedrag.  

Preventiestrategieën
Om het aantal ongevallen onder jonge fietsers terug te dringen, zijn verschillende preventiestrategieën mogelijk. Bij verkeersveiligheid is het gebruikelijk om in te zetten op handhaving van de verkeersregels. Bij de meeste ongevallen met jonge fietsers is echter geen sprake van overtreding van verkeersregels. Daarom is het effectiever om twee andere strategieën toe te passen: aanpassingen in de fysieke omgeving in combinatie met gedragsbeïnvloeding via voorlichting en educatie.

Aanpassen in de fysieke omgeving 
Het tegengaan van risicogedrag door aanpassingen in de fysieke omgeving is slechts beperkt mogelijk. Soms is het middel erger dan de kwaal, bijvoorbeeld als er een paal midden op een fietspad wordt geplaatst. Het aanleggen van een vergevingsgezinde inrichting - zodat een foutje niet direct leidt tot een val of botsing - helpt alle fietsers, dus ook jongeren. Voorbeelden zijn brede fietspaden, geen trottoirbanden en vergevingsgezinde bermen.

Voorlichting en educatie
Jongeren hebben voldoende motorische en cognitieve vaardigheden om aan het verkeer deel te nemen. En daarmee ook voldoende vermogen om inzicht te krijgen in hun eigen gedrag en hun houding tegenover risicogedrag te beïnvloeden. Afleiding en risicogedrag laten zich minder goed beïnvloeden door aanpassingen in de fysieke omgeving. Voor deze factoren liggen voorlichting en educatie dus meer voor de hand. Daarbij is het belangrijk om niet alleen de jongeren zelf te betrekken, maar ook hun sociale omgeving zoals ouders en docenten.

Lespakket Split the Risk!
Op basis van het zogeheten ‘ASE-model’ (van attitude, sociale invloed en eigen-effectiviteit naar intentie tot gedrag) heeft VeiligheidNL onder meer het lespakket Split the Risk! ontwikkeld voor groep 7/8 van het basisonderwijs en de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Dit lespakket heeft een positieve insteek: het wil leerlingen niets verbieden, maar wel inzicht geven. Het stimuleert jongeren om eerst na te denken voordat ze iets doen, in het verkeer maar ook daarbuiten. Hierbij is speciaal aandacht voor afleiding in het verkeer. Veel ongelukken kunnen voorkomen worden als er een fractie van een seconde wordt stilgestaan bij de risico’s. Dit is het uitgangspunt van het lespakket. Het lespakket is door CROW beoordeeld voor de toolkit Permanente Verkeerseducatie met 49 van de 50 sterren.

Meer informatie vindt u op www.veiligheid.nl/verkeer/risicogroepen/jonge-fietsers

Dit artikel maakt deel uit van een vierluik over groepen verkeersdeelnemers die meer dan gemiddeld de spoedeisende hulp bezoeken na een verkeersongeval. Eerder verscheen een artikel over jonge automobilisten. Zie www.verkeerskunde.nl/vierluikrisicogroepen