Het echte verhaal achter ‘vervoersarmoede’

Vervoersarmoede is om te beginnen een naar woord. Armoede staat volgens de definitie voor ‘het niet in staat zijn om een menswaardig bestaan te leiden’ en het is vaak gekoppeld aan gevoelens van ‘schuld’ of ‘schaamte’. Het woord drukt hoe dan ook meteen een negatieve stempel op een onderwerp dat juist meer positieve energie kan gebruiken. Dat stelt Gerard Tertoolen, verkeerspsycholoog bij adviesbureau XTNT.

De wereld van de mobiliteit is rijk aan nieuwe woorden die hun intrede doen en vervolgens snel veelvuldig gebruikt worden. Een daarvan is de mobiliteitstransitie. Dit staat grofweg voor een maatschappelijke verandering waarin mensen bewuster kiezen voor meer duurzame, minder ruimte-verslindende en gezondere vervoerswijzen. Een prima zaak natuurlijk, maar we dreigen een beetje te vergeten dat er in Nederland groepen mensen zijn voor wie de luxe van bewustere vervoerskeuzes niet is weggelegd.  Een gebrek aan vervoersmogelijkheden wordt ‘vervoersarmoede’ genoemd.

Achtergrond en impact

De oorzaak dat mensen beperkt zijn in hun vervoersmogelijkheden is divers. Het treft mensen in alle lagen van de bevolking. Het gaat soms over mensen met een functiebeperking, soms over mensen die lichamelijk of mentaal achteruit zijn gegaan, over mensen die nooit leerden fietsen en hun weg zoeken in Nederland als nieuw thuisland, of over mensen die op plaatsen wonen waar geen openbaar vervoer is. Of mensen ook daadwerkelijk zelf een gebrek aan vervoersmogelijkheden ervaren, is lastig te bepalen. Je weet niet altijd dat je iets mist als je het niet hebt. Vaak is een tekort aan vervoersmogelijkheden onderdeel van complexere problemen, waarbij het onderdeel ‘mobiliteit’ niet altijd aan de oppervlakte komt.

Toch kan een gebrek aan mobiliteit bestaande problemen versterken. Denk aan mensen die niet naar een ziekenhuis kunnen of aan mensen die niet in staat zijn te komen op de plek waar ze een sollicitatiegesprek hebben. Daarmee ontstaat een nieuw risico: gekort worden op zorgpremies of aangezien worden voor ‘werkschuw.’ Niet mobiel zijn is een vorm van schaarste en schaarste stuurt onze aandacht op een zelfversterkende manier; het veroorzaakt een tunnelvisie en beperkt ons denkvermogen, waardoor het risico toeneemt dat we op de lange termijn steeds onverstandigere beslissingen nemen. Dat klinkt hard, maar de cijfers zijn nog harder. Mensen die lijden onder schaarste: lenen meer, sparen minder, roken meer, sporten minder, drinken meer en eten ongezonder. Bij een workshop ‘Omgaan met geld’, komen mensen met schulden het minst vaak opdagen. Mensen die vervoersarmoede ervaren, zullen ook niet in de rij staan bij een fietsworkshop. En dan ligt het gevaar weer op de loer dat we hen betichten van een slechte wil.

Maatwerk en beginnen aan de bron

Vervoersarmoede oplossen vereist maatwerk. Soms helpt financiële ondersteuning, soms vervoer op maat. Maar dat alleen is onvoldoende. Een project voor sociale woningen in een nieuwe woonwijk met een beperkt aanbod van openbaar vervoer, kan tot meer vervoersarmoede leiden. Mensen zijn dan immers vaak van het ov afhankelijk voor hun essentiële verplaatsingen. De fiets kan in potentie veel vervoersarmoede tegengaan. Helaas blijkt fietsen niet altijd in trek bij de groepen waar we het over hebben; soms omdat er sprake is van slechte fysieke toestand, soms omdat mensen nooit goed hebben leren fietsen. Deze laatste groep zal ook niet snel uit zichzelf op zoek gaan naar mogelijkheden om te fietsen.

Al zijn de oplossingen voor vervoersarmoede divers en complex, het gaat bijna altijd om het vergroten van vervoersmogelijkheden én het beeld dat mensen van deze mogelijkheden hebben. Daarvoor hanteren we een aantal basisregels: 

• voorkom ingewikkelde procedures of regels;
• zet kleine stappen om mensen niet te overdonderen en zo weerstand op te roepen;
• verhoog de fysieke en financiële toegankelijkheid van voorzieningen waar dit ook echt de kern van het probleem is;
• ga met mensen in gesprek om de zelfredzaamheid en het zelfvertrouwen te vergroten;
• bevorder laagdrempelige sociale contacten.

Dit laatste betekent dat mensen zich veilig en gelijkwaardig moeten voelen als hun problemen ter sprake komen. Dat gebeurt het beste onder gelijkgestemden en anderen die dezelfde problemen ervaren.

Verlangen en mogelijkheden

Belangrijk om nogmaals te benadrukken, is het belang van de framing. Niet de ‘armoede’ en ‘de schaarste’ dienen centraal te staan, maar het verlangen en de mogelijkheden. Nadruk daarop vergroot de mentale bandbreedte en haalt mensen uit hun isolement. Allereerst betekent dit dus het in gesprek gaan met mensen. XTNT doorloopt dit proces in de volgende stappen:

• Het in kaart brengen van fysieke en sociale structuren van het leefgebied. Het betreft dan onder meer zicht krijgen op de bevolkingssamenstelling, de (openbaar) vervoersvoorzieningen, de beschikbare verenigingen en verenigingsgebouwen, de activiteiten van wijkraden en culturele activiteiten.
• Het voeren van gesprekken met sleutelfiguren. Dit kunnen mensen uit de wijkraad zijn, buurtvaders, rijschoolhouders, onderwijzers van een in de wijk gelegen school, buschauffeurs, wijkagenten en/of lokale ondernemers. Kenmerk van deze sleutelfiguren is dat zij de wijk en (groepen) bewoners goed kennen en met hen in contact staan.
• Interviews of gesprekken met wijkbewoners die door de sleutelfiguren zijn aangewezen als mensen die in hun ontwikkeling worden geremd door een gebrek aan mobiliteit. Door hen te benaderen in een voor hen veilige omgeving, worden ze gemotiveerd om hun motieven en belemmeringen in het maatschappelijk leven bloot te leggen en kunnen de adviseurs van XTNT duiden in hoeverre en op welke manier vervoersarmoede hier een rol speelt.
• In samenwerking met sleutelfiguren en betrokkenen een plan op maat opstellen om het isolement te doorbreken. Daarin kan een sociale ontmoetingsplaats waar mensen nieuwe vervoermogelijkheden leren kennen (denk aan de fiets) vervolgens een rol spelen.

Tot slot is het – ook in het kader van framing – belangrijk om los te komen van het woord vervoersarmoede. Tijd voor een betere duiding. 'Vervoersgelijkheid' is een mooi begin. Iedereen weet dan waarover we het hebben en voor wie dit nog niet vanzelfsprekend is, stelt het meteen het verlangen en de mogelijkheden centraal.

Gebruikte bronnen
Bracke, A., 2021, Vervoersarmoede treft alle lagen van de bevolking, Sociaal Net.