Carl Koopmans: Leren kijken met een MKBA-bril

MKBA-nestor Carl Koopmans volgt de ontwikkeling van deze analysemethodiek vanaf de Nederlandse bakermat: De OEI-leidraad die in 2000 verscheen. Deze, eerste, systematische methode om Overzichten te maken van de Effecten van Infrastructuurmaatregelen (OEI), kreeg al snel de naam MKBA en wordt sindsdien steeds verfijnder en op meer terreinen toegepast. Gaat deze ontwikkeling door of is er een volgende stap? Koopmans deelt zijn ideaalbeelden.

“MKBA’s zijn een middel om meer te weten over een project. Er komt rekenwerk aan te pas en dat vind ik leuk. Maar ik ben ook geïnteresseerd in de follow up van MKBA’s, Ik heb er wel eens onderzoek naar gedaan. Je ziet dat de MKBA’s van de grote weg- en spoorprojecten van meer dan een half miljard de meeste invloed op de besluitvorming hebben. Met name als het gaat om negatieve MKBA’s. Ik kwam tot projecten met een totale omvang van 30 miljard die niet zijn doorgegaan, waarmee een verlies van 20 miljard is voorkomen. 

Ik vermoed dat MKBA’s van minder grote projecten vaker ‘op een stapel komen’, of helemaal niet worden uitgevoerd. Dat kan deels aan ons, economen, liggen. Op het moment dat de ontvanger uitsluitend de getalsmatige uitkomst leest en zich niet verdiept, of kan verdiepen, in de achtergrond van de berekeningen, kun je er verder niet veel mee. Ik hoor dan ook wel dat de MKBA projecten doodrekent. Overigens komt het ook voor dat maatregelen met een enorm positief ‘MKBA-saldo’, toch niet worden uitgevoerd. Ik denk aan de MKBA van de gedifferentieerde spitsheffingsvariant van de kilometerheffing. Die gaf enorme baten te zien.”  
 
Doet dat pijn? “Ik kan als econoom van alles berekenen, maar dat hoeft nog niet te zeggen dat daarmee alle maatschappelijke effecten bekend zijn. Ook een positieve uitkomst van een MKBA kan betekenen dat een minderheid erop achteruit gaat. En als econoom moet ik mijn plaats kennen. Ik ben verantwoordelijk voor het goed onderzoeken en het goed presenteren van de uitkomsten. Vervolgens is het aan ‘de politiek’ om besluiten te nemen. Daarom is een goede communicatie over de MKBA-uitslagen zeer belangrijk.”  
 
Bierviltje

Als ander punt van aandacht noemt Koopmans dat een volledige MKBA soms niet nodig is, omdat de uitkomsten op voorhand en op een bierviltje al klip en klaar zijn voor te rekenen. “Een van mijn ideaalbeelden is dat je processen vaker en ook eerder met een ‘MKBA-bril’ bekijkt, zodat de rest van de analyse soms zelfs achterwege kan blijven.

De ‘MKBA als denkkader’ kan al vroeg in de procedure plaatsvinden. De MKBA is immers in feite een manier van structureel denken. Ook zonder exact te rekenen, kun je al veel inzicht krijgen in effecten. Het MKBA als denkkader zou, zo gezien, wel eens belangrijker kunnen zijn of worden dan de rekenmethode op zich. Het komt overigens al voor dat er op zo’n manier naar een project wordt gekeken, maar meestal informeel. Vaak volgt de MKBA dan alsnog procedureel.”   

WK-voetbal

U berekende bijvoorbeeld ook de baten van een WK-voetbal in Nederland. Je leest nog wel eens over financiële drama’s als gevolg van grote evenementen. “Inderdaad. Soms worden - tegen beter weten in - de kosten onderschat en de baten overschat. Dat noemen we ‘strategische mispresentatie’. Als je als politicus erg voor iets bent, dan kan het gebeuren dat je sommige posten gaat overschatten. Denk aan een berekende toename van hotelbezoekers. Maar als je niet in ogenschouw neemt dat je daarvoor niet voldoende hotelcapaciteit hebt, kun je die baten niet ‘binnenhalen’. En soms moet je voor bruto-omzetten eerst kosten maken.”  

Wensen

Waar zou de MKBA naar toe moeten gaan? Koopmans: “Ten eerste zou ik wensen dat MKBA’s vaker door provincies en gemeenten worden toegepast als professionele beleidsvoorbereiding. Hoewel het in de grote steden wel al vaker gebeurt, zie ik ook nog wel de nodige barrières op dit vlak. Deels is er mogelijk te weinig kennis. Anderzijds spelen het ontbreken van een verplichting (zoals bij milieu-efectrapportages) en een andere financiële structuur denk ik een rol.

Gemeenten en provincies krijgen vaak publiek geld uit fondsen. Dat kan ertoe leiden dat er niet altijd een hele scherpe afweging wordt gemaakt, doordat de betreffende overheid er minder verantwoordelijkheid voor voelt. Ook moeten de kosten voor een MKBA opboksen tegenover andere uitgaven die van belang worden geacht. Toch zou een MKBA ook hier kunnen helpen om het maximale uit deze fondsen te halen.”

Mijn tweede wens is dat de zachte effecten die nu als plusjes en minnetjes in de analyses voorkomen gekwantificeerd worden, bijvoorbeeld in zoveel mensen hebben hier baat bij of hinder van. Er komen steeds meer methoden voor. Het maakt de MKBA wel duurder, maar ook efficiënter.

Mijn derde wens is dat er minder focus komt op de grote infraprojecten en er meer gekeken wordt naar de effecten van kleinere verbeteringen in de infra. Vergeet niet dat de meerwaarde van nieuwe infrastructuur minder wordt, naarmate je netwerk op orde komt. Een extra spoorlijn Utrecht-Breda zou bijvoorbeeld enorm waardevol zijn, als er verder nog geen verbindingen waren."

Palet

"Op zich een interessante vraagstuk: stel dat de eerste spoor- of snelwegen op een andere plek waren aangelegd, wat had betekend voor een netwerk? Aan de VU doe ik daar onderzoek naar. Maar voor de huidige praktijk, in een nagenoeg compleet netwerk, is het zinvoller om de probleemstelling aan te passen. Neem niet de capaciteit van een traject als uitgangspunt, maar kijk met een bredere blik naar een gebied, bijvoorbeeld naar de bereikbaarheid van een stad. Dan ontstaat ineens een palet aan mogelijkheden.”