Slimme prikkels tussen prijzen en belonen

Hoe beïnvloed je gedrag van automobilisten met slimme prikkels? Dat was de vraag die centraal stond bij het VerDuS SURF-project U-SMILE (2016-2021), dat een speciale uitgave van het Tijdschrift Vervoerwetenschappen (TV) met alle resultaten uitbracht. Kijk voor alle artikelen op de website van Tijdschrift Vervoerwetenschappen.

U-SMILE draaide, naast andere thema’s, grotendeels om het concept van ‘verhandelbare spitscredits’ (VSC). Deze credits geven het recht om op een bepaalde tijd te rijden met de auto. Een selectie uit de deelprojecten en de uitkomsten daarvan leest u in dit artikel.

Maatschappelijke acceptatie

Lizet Krabbenborg deed promotieonderzoek aan de Technische Universiteit naar de maatschappelijke acceptatie van VSC. De vraag of VSC in het algemeen meer wordt gesteund en daardoor haalbaarder is dan een congestieheffing, lijkt niet eenduidig te kunnen worden beantwoord: beide vormen zijn voor iets minder dan 30% acceptabel. Maar in meer uitgewerkte vormen wordt de steun voor VSC groter, waarbij percentages variëren tussen 32% en 52%.

Vooral de initiële verdeling van de credits beïnvloedt de steun, hoewel de voorkeuren daarover aanzienlijk kunnen verschillen tussen de respondenten. Zwaarwegende argumenten om al dan niet voor te zijn, blijken gerelateerd te zijn aan de beoordeling van eerlijkheid en rechtvaardigheid, van de effectiviteit en van vertrouwen in de overheid. Enkele andere overwegingen betreffen de inschatting van de moeite die het handelen kost, zorgen over misbruik en privacy, technische haalbaarheid en begrijpelijk. Al met al is de steun voor VSC heterogeen, en verrijkt het VSC-concept de zoektocht naar een efficiënt en gesteund beleidsinstrument tegen congestie. Maar die zoektocht is nog niet ten einde.

Ervaring helpt

In de speciale uitgave staat ook een artikel over het promotieonderzoek van Devi Brands dat al eerder aandacht kreeg in Verkeerskunde (december 2021). Dit betrof onder meer het experiment met parkeercredits bij het hoofdkantoor van de ANWB, dat leidde tot een afname van parkeerbewegingen bij de deelnemers die actief meededen. Deelnemers waren positief over het systeem. Een interessante bevinding was dat verhandelbare parkeerrechten door veel van de deelnemers worden gezien als een beter werkend en eerlijker alternatief dan het invoeren van betaald parkeren. Daarmee zijn zij positiever dan de Nederlandse burgers die meededen aan het onderzoek van Lizet Krabbenborg. Een mogelijke verklaring voor dit verschil is dat houdingen substantieel kunnen verschillen afhankelijk van het feit of iemand al dan niet in aanraking is geweest met een systeem van verhandelbare rechten.

Intrinsieke motivatie

Promotieonderzoeker Nadja Zeiske (Rijksuniversiteit Groningen) keek niet alleen naar financiële prikkels, maar ook naar de intrinsieke motivatie van mensen om milieubeschermend gedrag te vertonen. Ze onderzocht vliegen, circulaire consumptie, openbaarvervoergebruik en de vermindering van vleesconsumptie. Intrinsieke motivatie bleek inderdaad een belangrijke factor te zijn bij milieuvriendelijk gedrag – ook bij de keuze voor openbaar vervoer of vliegen. De invloed van intrinsieke motivatie op gedrag lijkt niet af te hangen van de kosten die mensen moeten maken; beide factoren beïnvloeden gedrag onafhankelijk van elkaar. Ook lijkt intrinsieke motivatie niet te worden verzwakt als er een financiële prikkel wordt aangeboden. Ten slotte lijkt intrinsieke motivatie te worden versterkt door het geven van informatie. Intrinsieke motivatie om het milieu te beschermen blijkt zo een belangrijke, unieke en stabiele factor te zijn voor het bereiken van milieuvriendelijker gedrag.

Ander onderzoek

Een onderzoek van de Technische Universiteit Delft (Knoop et al.) ging over effecten van prikkels en ander gedrag van automobilisten in het totale verkeersnetwerk via modellering met het zogenoemde macroscopisch fundamenteel diagram (MFD) – het ‘badkuipmodel’, waarover meer in de TV-uitgave. Een project van de Hogeschool van Amsterdam is in het TV-nummer niet beschreven, maar was ook onderdeel van U-SMILE. Dit richtte zich op de Amsterdamse taximarkt, met als hoofdvraag welke slimme prikkels ingezet kunnen worden om elektrificatie van de taxivloot te stimuleren. Aan de uitkomsten hiervan besteedde Verkeerskunde aandacht in juni 2020.

In het onderzoeksprogramma ‘Smart Regions of the Future’ (VerDuS SURF) werken consortia van onderzoekers en praktijkpartijen samen aan vraagstukken rond ruimte, wonen, bereikbaarheid, economie en bestuur. VerDuS SURF valt onder het kennisinitiatief Verbinden van Duurzame Steden van NWO, het Rijk, Platform31 en Regieorgaan SIA. U-SMILE werd uitgevoerd onder leiding van prof. dr. Erik Verhoef (Vrije Universiteit Amsterdam) in samenwerking met Rijksuniversiteit Groningen, Technische Universiteit Delft, Hogeschool van Amsterdam, gemeente Amsterdam, Zuidas/Zuidasdok, Amsterdam ArenA, Verkeersonderneming Rotterdam, Groningen Bereikbaar/Gemeente Groningen, Rijkswaterstaat en ANWB. Op Verkeerskunde.nl/wetenschapsnotities vindt u deze en eerdere Wetenschapsnotities.