Jantje en de trends en hypes in verkeersgedragsbeïnvloeding

Cees Wildervanck, verkeerspsycholoog:
‘Tamboereren op de eigen verantwoordelijkheid’ is geen excuus om Jantje en zijn grootvader te laten doodvallen of -rijden.

Fouten en overtredingen van weggebruikers zijn verreweg de voornaamste oorzaak van verkeersongevallen. De meeste werkers in de verkeerswereld trekken daaruit terecht de conclusie dat je moet proberen om het gedrag van verkeersdeelnemers veiliger te maken. Maar daarna raakt de logica soms zoek:

'Ja, we hebben de weg veilig gemaakt maar we hebben natuurlijk ook te maken met een stukje gedrag’.

Huh?

Wat heb je dan met die weg gedaan? Heb je hem zo gemaakt dat hard rijden minder aantrekkelijk wordt? Heb je met markering aangegeven wat de weggebruiker op deze weg kan verwachten en wat er van hem/haar als weggebruiker wordt verwacht? En die kruising heb je toch tot rotonde verbouwd zodat de snelheid èn de mentale belasting van de weggebruiker omlaag gaan? Met andere woorden: je was toch al druk bezig met gedragsbeïnvloeding?

Geitenwollenprietpraat
Het is niet: infra én gedragsbeïnvloeding maar: gedragsbeïnvloeding, met infra als één van de instrumenten. Vervolgens rijst de vraag waar je het accent legt. Midden jaren 70 was het credo nog dat je de straat veiliger moet maken: ongelukken gebeuren toch op die stráát? Educatie enzo was geitenwollenprietpraat. Een decennium later leek dat te zijn omgedraaid. 'Een stukje educatie' werd niet alleen beschouwd als Haarlemmerolie maar was ook veel goedkoper dan infrastructurele maatregelen. En je kwam er als politiek verantwoordelijke ook goed mee in de krant. Dit laatste criterium lijkt sindsdien op alle politieke niveaus alleen nog maar zwaarwegender geworden, doch dit terzijde.

De PODOE-aanpak
Weer zo'n tien jaar later kwam de synthese: de PODOE-aanpak. Probleem - Oorzaak - Doelstelling - Oplossingen - Evaluatie. PODOE, ook wel ‘de planmatige geïntegreerde aanpak’ genoemd, betekent: eerst onderzoeken wat nou precies het probleem is, je dan afvragen wat je wilt bereiken, dan kijken welke maatregelen er allemaal zijn om dat te bereiken, en daaruit de beste combinatie kiezen. Ten slotte onderzoek je of en hoe het gewerkt heeft. Onderzoek speelt dus zowel aan het begin als het eind van het proces een cruciale rol. Je ziet PODOE gelukkig nog steeds al dan niet expliciet in de betere beleidsstukken en plannen terug. Hoewel, de 'E' schiet er nogal eens bij in, want dat kost te veel; weliswaar met als risico dat maatregelen de volgende keer hoe-dan-ook te veel kosten, omdat je niet weet of ze zullen werken.

Obers, pepermuntjes en fooi
Wat je daarnaast ook regelmatig ziet, is het opduiken van nieuwe aanpakken die zonder al te veel onderzoek als Algehele Verlosser worden omarmd. Van rotondes kun je, verwijzend naar onderzoek(!), nog zeggen dat dat heel vaak opgaat en ‘verlossend’ werkt. Maar dat geldt bijvoorbeeld niet voor de nieuwste trend: die van onbewust beïnvloeden; inclusief van wat ik maar omschrijf als ‘Cialdini & Co’. Mensen, en zeker verkeersdeelnemers, 'werken' voor een groot deel onbewust. En op allerlei manieren kun je gedrag van mensen dan ook onbewust beïnvloeden, dat wil zeggen zonder dat ze het doorhebben. De boeken van Cialdini & Co staan vol voorbeelden van hoe de fooi die een ober krijgt, wordt bepaald door hoe en hoeveel pepermuntjes hij geeft bij het presenteren van de rekening. En regelmatige verkeerscongrestijgers slaken een diepe zucht en grijpen naar hun smartphone als ze voor de zoveelste keer het filmpje van de pianotoetsen op de metrotrap in Stockholm op het scherm zien verschijnen. (Wat? Nog niet gezien? Kijk op http://www.youtube.com/watch?v=TDM_nRg4bl4 .)

Feest
Die onbewuste benadering biedt ongetwijfeld perspectief voor hoe je verkeersgedrag kunt beïnvloeden. Voorbeelden van goed geëvalueerde toepassingen van deze betrekkelijk nieuwe principes bij verkeersgedragsbeïnvloeding zijn echter nog zeer schaars. Wat een feest dus om systematisch te gaan onderzoeken welke van die ideeën op welke wijze in het verkeer effectief zijn!

Maar wat daarvan ook het resultaat zal zijn: er is geen enkele reden om nu meteen maar de conventionele, bewezen effectieve maatregelen te verketteren als zijnde ‘ouderwets’ en ‘geen recht doend aan het menselijke in de mens’.

Jantjes leven sparen
Het is nog steeds legitiem om Duurzaam Veilig te denken en te doen. Als je Jantjes leven spaart door een drempel in zijn woonstraat aan te leggen, is dat pure winst. Hetzelfde geldt als je de veilige mobiliteit van zijn opa op peil houdt door die een duidelijk, veilig voetpad te bieden, en halverwege de oversteek een vluchtheuvel om op adem te komen en opnieuw uit te kijken. ‘Tamboereren op de eigen verantwoordelijkheid’ - vrij vertaald de trend om onder evident noodzakelijke maatregelen uit te komen - is geen excuus om Jantje en zijn grootvader te laten doodvallen of -rijden. Sommige mensen kunnen hun verantwoordelijkheid niet, nog niet, of niet meer, aan.
Verkeersveiligheid is te belangrijk om afhankelijk te zijn van hypes en trends.

 
Auteur: Margriet Verhoog