Alex van Loon: ‘Wegontwerp vormt de basis voor vlot en veilig verkeer’

“Wegontwerp als onderdeel van de verkeerskunde gaat over het ontwerp en de inrichting van de openbare weg en vormt de basis voor vlot en veilig verkeer.” Een gesprek met Alex van Loon, adviseur wegverkeer en benutten bij Rijkswaterstaat over wegontwerp in het algemeen - van vroeger tot nu - en over wegontwerp van het hoofdwegennet in het bijzonder.  

Van Loon: “Wegontwerp als onderdeel van de verkeerskunde gaat over het ontwerp en de inrichting van de openbare weg en vormt de basis voor vlot en veilig verkeer. In de tijd van paard en wagen werden de wegen meer op een natuurlijke wijze gevormd, maar door de opkomst van het gemotoriseerde verkeer was er behoefte om meer speciale en conflictvrije rijbanen aan te leggen gericht op snelgaand verkeer. Zo werd in de 30-er jaren de eerste snelweg A12 tussen Den Haag en Zoetermeer geopend, overigens met vluchtstroken als Europese primeur. Via rijkswegenplannen werd in Nederland een netwerk van snelwegen aangelegd. Het verkeerskundige ontwerp van de snelweg werd afgeleid van de Duitse en Amerikaanse snelwegrichtlijnen. Deze vormen nog steeds de basis van de huidige ontwerprichtlijnen voor autosnelwegen. Door toenemende ruimtelijke beperkingen komen de richtlijnen wel steeds vaker onder druk te staan. Daarnaast is het autoverkeer fors toegenomen, wat leidt tot verbreding van de wegen en het zoeken naar specifieke oplossingen zoals spitsstroken, en het openstellen van wisselbanen en parallelsystemen. Dit vraagt om meer onderzoek naar de achtergronden en afwijkingen van de bestaande richtlijnen en het ontwikkelen van nieuwe richtlijnen.” 

Door de forse toename van incidentfiles streeft Rijkswaterstaat naar een robuust wegennet.

Wat is uw huidige functie en hoelang bent u werkzaam in het wegontwerp? 

“Ik ben als verkeerskundige sinds 1987 bezig geweest met wegontwerp: bij de gemeente Amstelveen (ontwerp Westwijk, Amstelveenlijn), bij een verkeerskundig adviesbureau (snelwegontwerp parallelsysteem A4 Prins Clausplein-Plein Ypenburg), bij het Ingenieursbureau Amsterdam (het nieuwe Stationseiland). Vanaf 1998 heb ik me bij Rijkswaterstaat bezig gehouden met ontwikkeling van de landelijke CROW ontwerprichtlijnen van de Duurzaam Veilig wegcategorieën. Daarna heb ik gewerkt aan de verdere ontwikkeling en toepassing van de richtlijnen voor het rijkswegennet.”  

Wat zijn de belangrijkste ontwikkelingen in het wegontwerp van Rijkswegen in de afgelopen 25 jaar? 

“De snelwegen werden van oudsher door Rijkswaterstaat zelf ontworpen, er was zelfs een apart gebouw voor wegbeeldonderzoek met maquettes. Sinds de 90-er jaren werd het ontwerpen van snelwegen steeds meer aan de markt overgelaten volgens het principe ‘de markt, tenzij’. Hierdoor vloeide de ontwerpkunde naar de markt en werden de ontwerprichtlijnen gebruikt door de marktpartijen. Door de noodzaak om beter te benutten, te verbreden en steeds meer inpassen van de snelwegen in de steeds meer eisende omgeving moesten de ontwerprichtlijnen worden aangepast en aangevuld. De VIO, vereniging infraontwerp, met leden uit de markt vormt sinds enkele jaren nu hiervoor de vakinhoudelijke klankbordgroep.” 

Wat zijn de actuele trends en aandachtspunten? 

“Een van de maatgevende trends is de opkomst van de slimme auto. Van de ene kant zijn de verwachtingen veelbelovend, immers als je de manuele besturing kunt laten overnemen door een slimmer en sneller besturingssysteem, dan kan dat leiden tot een betere en veiligere doorstroming op onze snelwegen. Het geometrisch wegontwerp (bogen, dwarsprofiel) zou dan krapper kunnen waardoor er ruimte ontstaat voor nieuwe oplossingen en inpassing. Echter zolang er sprake is van gemengd verkeer blijven de ontwerprichtlijnen zich baseren op de manuele rijtaak. Daarnaast neemt het aandeel en aantal incidentfiles fors toe als gevolg van de betere benutting van het hoofdwegennet en door de toename van het autoverkeer. Daarom wordt gestreefd naar verbetering van de robuustheid van het wegennet. Enerzijds moeten we voorkomen dat er verstoringen ontstaan, anderzijds moeten we voorkomen dat als er een verstoring plaatsvindt, dit niet leidt tot groot reistijdverlies. De robuustheid van het hoofdwegennet kan worden versterkt door met name op de kwetsbare locaties rekening te houden met restcapaciteit in het wegontwerp en alternatieve routes in het omliggend wegennet. Het MIRT-proces en de grote vervangings- en renovatieopgave waarvoor we gesteld staan bieden kansen om de robuustheid te versterken. Maar ook als goede partner in de regio kunnen we met onze buren in gesprek gaan om afspraken te maken over alternatieve routes. Daarnaast bieden deze processen ook kansen om als Rijkwaterstaat bij te dragen aan een duurzame leefomgeving en zelf onze assets circulair en klimaatbestendig te maken. Het is onze verantwoordelijkheid om de mogelijke kansen en impact van al deze ontwikkelingen op het wegontwerp te volgen.” 

Hoe belangrijk is professioneel wegontwerp? 

“Wegontwerp is meer dan het uittekenen van een weg: je moet enerzijds uitgaan van de ontwerpopgave, wat je aan verkeer verwacht, en anderzijds moet je rekening houden met het gedrag van de weggebruikers. Het wegontwerp en de inrichtingselementen zoals borden en markering moeten goed op elkaar worden afgestemd. Daarnaast moet je ook rekening houden met verkeersmanagement, maakbaarheid, robuustheid, duurzaamheid, circulariteit en kosten. Vaak is er sprake van bijzondere of complexe situaties waarbij er een belangenafweging moet worden gemaakt voor weggebruikers, wegbeheer en de omgeving aan de hand van veiligheid en doorstroming. Een professioneel wegontwerper heeft een brede inhoudelijke kennis en de vaardigheid om het ontwerpproces goed te doorlopen.” 

Hoe belangrijk is het ontwikkelen en borgen van kennis over wegontwerp van snelwegen? 

“Het wegontwerp is de basis voor vlotte en veilige verkeersafwikkeling. Het verkeer en de snelwegomgeving zijn continu in ontwikkeling en vragen vaak om nieuwe en slimme oplossingen zoals nieuwe knooppuntsvormen en verdiepte liggingen. RWS als wegbeheerder en ontwikkelaar heeft daarmee de landelijke taak om de kennis omtrent wegontwerp te ontwikkelen en te borgen. Zo doen we bijvoorbeeld  onderzoek naar het rijgedrag in verbindingsbogen. Daarnaast is het ook van belang om onze kennis te delen met de ontwerpende marktpartijen. Dat doen we als RWS graag met de VIO waar we zelf ook lid van zijn. Zij vormt tevens een klankbordgroep bij het ontwikkelen en actualiseren van ontwerprichtlijnen. Zo houden we de wegontwerpkennis gezamenlijk op peil.” 

Welke relatie moeten snelwegen hebben met provinciale en gemeentelijke wegen?  

“De weggebruiker gaat van A naar B, en de snelweg vormt een schakel tussen provinciale en gemeentelijke wegen. De overgang tussen de snelweg en een andere wegcategorie wordt meestal vormgegeven door een aansluiting waarbij de wegsituatie duidelijk verandert zodat de weggebruiker zich daarop kan instellen. Afstemming van de vormgeving en inrichting van de overgangen doen we samen met CROW die de ontwerprichtlijnen voor de provincies, gemeenten en waterschappen ontwikkelt. Een mooi voorbeeld van de samenhang is het aanduidingenbeleid van de bewegwijzering naar en van de snelweg. Een ander voorbeeld is de afstemming bij wegwerkzaamheden of onverwachte verstoringen. Dan is het van belang dat er goede afspraken worden gemaakt met de aangrenzende wegbeheerders.” 

Wat is ten slotte de toekomstige rol van Rijkswaterstaat in het wegontwerp? 

“Dat is de rol van professioneel opdrachtgever en gelijkwaardig gesprekspartner. Om die rol goed te kunnen blijven vervullen hebben we ‘RWS Ontwerpt’ ingesteld. Door zelf weer een aantal ontwerpopdrachten uit te voeren krijgen medewerkers meer ervaring en een beter gevoel voor de ontwerprol van de markt. Daarmee bouwen we niet alleen zelf kennis op om ontwerpopdrachten goed uit te vragen en te toetsen, maar worden we ook een aantrekkelijke werkgever, in het bijzonder voor jonge professionals.”