Balans in de openbare ruimte

In veel binnenstedelijke gebieden is sprake van een zoektocht naar een goede balans tussen fietsers en voetgangers in de openbare ruimte. Vanwege de schaarse ruimte en de toenemende druk door een groei van bewoners en bezoekers is het steeds lastiger om tot prettige en functionele openbare ruimtes in binnenstedelijke gebieden te komen. In veel steden is dan ook sprake van een zoektocht naar een goede balans tussen fietsers en voetgangers. Op verzoek van het Kenniscentrum Shared Space heeft student Susan Mellendijk van de Hogeschool Utrecht in het kader van haar afstuderen aan de opleiding Built Environment onderzoek uitgevoerd naar de positie van de fietser en voetganger in diverse binnenstedelijke gebieden. Op basis van haar onderzoek zijn een aantal praktische aanbevelingen opgesteld.

Door Susan Mellendijk (Kenniscentrum Shared Space/Hogeschool Utrecht) & Sjoerd Nota (Kenniscentrum Shared Space). Verscheen ook op Biind. 

Binnenstedelijke gebieden zijn erg in trek. Mensen wonen, werken en recreëren in toenemende mate in binnensteden. Vanwege de schaarse ruimte in binnenstedelijke gebieden en de toenemende druk door een groei van bewoners en bezoekers, wordt het steeds lastiger om een prettige en bruikbare leefomgeving in binnenstedelijke gebieden te behouden. In de afgelopen decennia is in Nederland daarbij veel aandacht naar de fietser uitgegaan. En met succes; het aandeel fietsen is nog nooit zo hoog geweest. Toch lopen veel steden tegen grenzen aan; overvolle fietsenstallingen, drukte en ruimtegebrek op de fietspaden en overlast van de gestalde fietsen in binnenstedelijke gebieden. De voetganger krijgt de laatste jaren gelukkig ook steeds meer aandacht. In oktober 2019 is het landelijk Platform Ruimte voor Lopen opgericht, waarbij kennis wordt uitgewisseld en organisaties samenwerken om meer ruimte voor lopen te creëren. Met de toenemende aandacht voor de voetganger is een steeds relevantere vraag welke fysieke inrichtingskenmerken van de openbare ruimte een aantrekkelijke en stimulerende  omgeving voor de voetganger creëren, zonder dat dit ten koste gaat van de positie van fietsers.

Onderzoek naar de positie van fietsers en voetgangers 

Op verzoek van het Kenniscentrum Shared Space heeft student Susan Mellendijk van de Hogeschool Utrecht in het kader van haar afstuderen aan de opleiding Built Environment onderzoek uitgevoerd naar de samenhang tussen de positie van de fietser en de positie van de voetganger in binnenstedelijke gebieden. Voor de uitvoering van het onderzoek zijn naast literatuuronderzoek en deskresearch, interviews met diverse landelijke experts op het gebied van de fietser en voetganger afgenomen. Daarnaast zijn diverse praktijkcases onderzocht, te weten de A-straat en de Folkingestraat in Groningen, Grote Marktstraat in Den Haag, Sint Jacobsstraat in Leeuwarden en de Zadelstraat in Utrecht. Al deze binnenstedelijke straten zijn veelgebruikte routes voor fietsers en voetgangers, waarbij tevens sprake is van beperkte ruimte. Op basis van een vooraf opgestelde checklist, een schouw en observaties ter plaatse zijn zowel de inrichtingskenmerken, als het gedrag van fietsers en voetgangers en onderlinge conflicten onderzocht. Tevens zijn interviews met vertegenwoordigers van de desbetreffende gemeenten afgenomen, om op deze manier ontwerpoverwegingen en praktijkervaringen in beeld te brengen. 

Fietser vaak nog dominant

Uit het onderzoek is gebleken dat de fietser in het ontwerp- en besluitvormingsproces nog vaak de boventoon voert. Deze keuze wordt in de praktijk vaak niet bewust gemaakt. De fietser heeft afgelopen jaren ontzettend veel aandacht gekregen, en wordt binnen het stedelijk vervoerssysteem vaak nog als beste alternatief voor de auto gezien. Daarentegen is uit het onderzoek gebleken dat lopen door ontwerpers en beleidsmakers vaak als erg vanzelfsprekend wordt ervaren. Nu het belang van voetgangers en lopen op aspecten zoals gezondheid, leefbaarheid en economie in een binnenstedelijke omgeving steeds duidelijker wordt, groeit ook het belang om de beschikbare ruimte en positie voor beide modaliteiten beter tegen elkaar af te wegen. Belangrijk hierbij is dat bestuurders, beleidsmakers en ontwerpers van gemeenten de consequenties van keuzes tussen de fietser of de voetganger beter inzichtelijk hebben. Voorts is uit het onderzoek gebleken dat de voetganger een enorm diverse verkeersdeelnemer is, met een enorm grote variatie aan verplaatsings- en verblijfsmotieven. In veel steden is de Fietsersbond voor de fietsers een effectieve belangenbehartiger. De voetganger heeft daarentegen geen specifieke belangenbehartiger, waardoor de voetganger veel minder vaak (en ook vaak maar een deel van de voetgangers) wordt vertegenwoordigd in beleids- en planvormingsprocessen. 

Gedeelde openbare ruimte

In toenemende mate zien we in binnenstedelijke gebieden oplossingen waarbij fietsers en voetgangers de schaarse ruimte delen (Shared Space). Uit het onderzoek is naar voren gekomen dat een gedeelde openbare ruimte kan bijdragen aan een betere positie voor de voetganger in binnenstedelijke gebieden. De toepassing van gedeelde openbare ruimtes in een binnenstedelijke omgeving zorgt veelal voor meer loopruimte en aantrekkelijkere ruimtes om in te verblijven. De menging van voetgangers en fietsers kan bijdragen aan het verbeteren van de toegankelijkheid en oversteekbaarheid voor voetgangers en vermindert in een aantal gevallen de snelheid en het gedrag van de fietser. De geschiktheid van het toepassen van gedeelde openbare ruimtes hangt echter wel sterk af van de verhouding tussen het aantal fietsers en voetgangers, het doel van de verplaatsingen en de vormgeving van de openbare ruime. Subtiele tussenvormen zoals een hybride zone (zie afbeelding) kunnen helpen om conflicten tussen fietsers en voetgangers bij straten met een beperkte ruimte in het dwarsprofiel te beperken. (lees verder onder de afbeelding)

Aanbevelingen 

De onderzoeksresultaten hebben geleid tot een aantal praktische aanbevelingen voor gemeenten om tot een balans tussen de positie van fietser en voetganger in binnenstedelijke gebieden te komen. 

Voetganger

• De voetganger is de meest diverse verkeersdeelnemer; ontwerp voor álle voetgangers;
• Niveauverschillen, obstakels en gids- en/of geleidelijnen bepalen of openbare ruime toegankelijk is voor álle voetgangers;
• Ontwerp herkenbare oversteekplekken voor voetgangers op overzichtelijke locaties;
• Creëer veilige zones door gebruik te maken van kleurcontrasten, bestrating, straatmeubilair, plantenbakken etc.;
• Creëer een stoepzone; een stoepzone voorkomt dat barrières en obstakels geplaatst worden op looproutes.

Fietser

• Fietsparkeervoorzieningen in de nabijheid van bestemmingen nodigen fietsers uit om zich als voetganger verder te verplaatsen;
• Ontwerp meerdere soorten fietsroutes; vanuit de fietser is behoefte aan zowel routes door binnenstedelijke gebieden als duidelijk aangegeven alternatieve doorfietsroutes.

Voetganger & fietser

• Logische en duidelijke infrastructuur; de inrichting van de infrastructuur dient duidelijk te maken met welke snelheid en verwachting de fietser de openbare ruimte kan gebruiken;
• Voor de voetganger is het van belang om een herkenbare relatief veilige zone te creëren; 
• Openbaar groen en water, rijke gevels met levendige plinten op ooghoogte benadrukken de binnenstedelijke context en maken dat fietsers zich te gast voelen;
• De omgeving bepaalt de snelheidsbeleving. De voetganger heeft vanwege en lage snelheid meer behoefte aan een aantrekkelijke en afwisselende omgeving;
• Creëer bij ruimtegebrek een hybride zone of een gedeelde openbare ruimte voor zowel fietsers als voetgangers; een hybride zone zorgt ervoor dat zowel de fietser als de voetganger bij drukte eenvoudig kan uitwijken. Een gedeelde openbare ruimte zorgt ervoor dat de fietser zijn snelheid aanpast en per saldo meer ruimte ontstaat voor de fietser en de voetganger. De lengte en het verplaatsingsmotief speelt een rol bij het bepalen van de bij de geschiktheid van de toepassing van een gedeelde openbare ruimte voor fietsers en voetgangers.

Wilt u meer informatie over de uitkomsten van dit onderzoek? Neem dan contact op met het Kenniscentrum Shared Space.

Bronnen:
Bureau KM. (2016). Prettige Plekken (1e druk). Zwolle, Nederland: Acquire Publishing bv.
College van Rijksadviseurs voor de Fysieke Leefomgeving. (2020). Naar een gezonde stad te voet. Den Haag, Nederland
CROW. (2014a). Lopen Loont. Ede, Nederland: CROW
CROW. (2014b). Mobiliteit en gedrag. Ede, Nederland: CROW
CROW. (2017). Ontwerpwijzer fietsverkeer. Ede, Nederland: CROW
CROW-Fietsberaad. (2019). Uitwerking hoofdeisen fietsvriendelijke infrastructuur. Ede, Nederland: CROW. 
Gehl, J. (2006). Cities for people. Amsterdam, Nederland: Amsterdam University Press.
Gehl, J. (2006). New City Life. Arco Grafisk A/S Denmark.
Molster, A. (2020). Loop! Arnhem, Nederland: Molster Publishing.
STIPO. (2017). De stad op ooghoogte in Nederland. Wageningen, Nederland: Blauwdruk.