Handshake: blijvend leren van Europese fietshoofdsteden

Van 2018 tot 2022 – iets langer dan gepland vanwege de pandemie – nam Decisio deel aan CIVITAS Handshake. Dit Europese project had tot doel de voorwaarden te verbeteren voor de fiets als dagelijks vervoermiddel en daarmee de overgang te stimuleren naar een grotere levenskwaliteit in Europese steden. Tegen deze achtergrond maakte Handshake de uitwisseling mogelijk van kennis en ervaring over fietsen in drie Europese Cycling Capitals (Amsterdam, Kopenhagen en München) richting tien Future Cycling Capitals (Bordeaux, Brugge, Cadiz, Dublin, Helsinki, Krakow, Manchester, Riga, Rome en Turijn). Een verslag.

Decisio ondersteunde gedurende het project de kennisoverdracht tussen de steden en hielp bij het monitoren en evalueren van fietsmaatregelen. Dit gebeurde zowel ex-ante als ex-post. De uitkomsten gaven inzicht in de welvaartseffecten van fietsmaatregelen in verschillende stedelijke contexten. De meest complexe activiteit tijdens het evaluatieproces was de ontwikkeling van stadsspecifieke impact assessment models die toch de vergelijkbaarheid van resultaten moest garanderen. In deze context werden twee belangrijke ‘modules’ gebouwd: het vraagmodel en het Bikenomics impact model.

Uitgangspunt voor de ‘Future Cycling Capitals’ was de wens om verder te gaan dan automobiliteit en een betere, schonere, veiligere, vriendelijkere en gelijkere stedelijke omgeving te creëren door het fietsen te stimuleren. De fiets als dagelijks vervoermiddel. Een noodzakelijk doel binnen ‘Handshake’ omdat vrijwel iedere Europese stad kampt met alarmerende niveaus van congestie, luchtvervuiling en een schaarste aan openbare ruimte, terwijl stedelijke omgevingen gevaarlijk blijven voor kwetsbare weggebruikers. Handshake ziet fietsen daarom als een krachtig middel om deze uitdagingen aan te pakken en steden te sturen in de richting van meer duurzaamheid, rechtvaardigheid en welvaart.

Handshake bereikte dit door de kwaliteit van zowel de fietsinfrastructuur als de communicatie te verbeteren. Bijvoorbeeld door innovaties te identificeren op gebieden als intelligente transportsystemen, deelfietsen, fietsparkeren, modellering, monitoring en evaluatie en het doorbreken van politieke weerstanden. Decisio hielp de steden zogezegd met twee modellen en leerden steden hoe ze deze tools mede konden inzetten om de fiets te agenderen bij bestuurders.

Resultaten

In ‘toekomstige fietshoofdsteden’ als Bordeaux, Helsinki en Turijn zijn het ontwerp en de uitvoering van fietsmaatregelen in een stroomversnelling geraakt dankzij het project. De maximumsnelheden voor auto’s zijn er gereduceerd, autoluwe straten en pleinen ingericht en prominente stadsstraten getransformeerd tot heuse fietsstraten. Deze steden zijn voortvarend te werk gegaan en dat heeft hen geen windeieren gelegd: het aantal fietskilometers groeide met gemiddeld eenderde, terwijl het aantal afgelegde autokilometers afnam. Dit effect is deels te verklaren doordat autoverkeer werd omgeleid en doordat de maatregelen bestaand fietsverkeer van elders aantrok. Daarmee rekening houdend wordt het netto effect op circa eenderde geschat.

Terwijl in de Cycling Capitals sprake was van een beperkter effect vanwege het reeds bestaande hoge fietsgebruik, is een groter effect merkbaar in enkele, sterk autogerichte Future Cycling Capitals zoals Bordeaux en Turijn. In het algemeen bleek dat met name ‘kleine’ fietsmaatregelen zoals het herontwerpen van wegen ten gunste van fietsers in München en Bordeaux, de fiets-naar-werk campagnes in Krakau en fietsprioriteit op kruispunten in Amsterdam en Dublin enorme voordelen (baten) kunnen opleveren ten opzichte van de (investerings- en onderhouds)kosten. Voor ‘grotere’ fietsmaatregelen lag dit anders: de hogere kosten leidden niet automatisch tot een evenredig hoger fietsgebruik. 

Analyse

In totaal zijn dertien fietsmaatregelen – in iedere stad de meest toonaangevende oplossing – onderzocht met een maatschappelijke kosten-batenanalyse. Weliswaar zijn daarbij enkele disclaimers te plaatsen, zoals de inbreng van lokale fietsexperts, maar de uitkomsten bewijzen dat fietsen niet alleen in Nederland een effectieve en efficiënte oplossing is voor hedendaagse stedelijke uitdagingen, maar juist ook daarbuiten. Zo hadden de fietsmaatregelen - met uitzondering van één onafgemaakte maatregel - een positief maatschappelijk effect, wat resulteerde in een totale positieve kosten-batenverhouding van ongeveer 4 in slechts 30 jaar tijd: een gemiddeld rendement van 300 procent.

Baten

De grootste voordelen hadden betrekking op reistijdbesparingen dankzij een betere doorstroming en een grotere bereikbaarheid voor zowel fietsers als gemotoriseerd verkeer. Al snel gevolgd door gezondheidsvoordelen: fietsen (en lopen) is gezonder dan autorijden. Voor de samenleving is zo’n modal shift in gezondheid gunstig omdat het leidt tot minder sterfte en tot directe medische kostenbesparingen. Werkgevers profiteren van verhoogde productiviteit door minder ziekte- en sterfteverzuim en verbeterde arbeidsefficiëntie en bovenal zijn de gezondheidseffecten voordelig voor het individu vanwege een langer en gezonder leven.

Bikenomics

De evaluaties leunden op Bikenomics, de wetenschap die bestudeert hoe investeringen in fietsen de maatschappelijke welvaart beïnvloedt. Bikenomics inventariseert en vergelijkt alle initiële en verwachte toekomstige investeringskosten van een fietsproject met de economische waarde van de maatschappelijke effecten ervan. Deze effecten kunnen positief of negatief zijn. Zo helpt het Bikenomics impact model om vast te stellen of een fietsproject (individueel en collectief) waar voor zijn geld biedt.

Naast het monitoren en evalueren was ook het overdragen van Bikenomics-kennis aan de steden een doel en innovatie op zich. Zo werd theoretische kennis gedeeld door middel van vele presentaties en de ontwikkeling van een Bikenomics guide. Ook werden er praktische taken gegeven aan lokale experts en evaluatieleiders binnen de steden gedurende het evaluatieproces. Denk aan het verzamelen van gegevens, validatie en kwaliteitscontroles en het creëren van geloofwaardige en onbevooroordeelde hypothesen.

Hoe nu verder?

Voor Decisio is het Handshake-project in augustus 2022 geëindigd. Bij de voltooiing spraken de deelnemende steden de noodzaak uit om de toepassing van de talrijke instrumenten en diensten van het project te garanderen in de toekomst. Naast het bestendigen van de eigen vooruitgang op fietsgebied, was het doel van Handshake ook om de opgedane kennis te delen met andere steden wereldwijd. Dit streven leidde tot het concept en de ontwikkeling van de International Cycling Community of Practice (ICCoP).

Kijk ook eens op de projectsite.