Ontwerpen aan het spoor (VK 6/2014)

In 1968 introduceert NS de bekende geel-blauwe kleurstelling voor alle treinen. Deze kleurstelling maakt deel uit van een nieuw bedrijfsimago, gedetailleerd vastgelegd in een handboek. Het omvatte zaken als lettertypen, pictogrammen, uniformen en een embleem. Tegen de invoering van zo’n consequente huisstijl was veel verzet in de leiding van de NS, zo onthult het boek ‘Ontwerpen aan het spoor’.

Vanaf 1968 geldt de letter Univers 65 als standaardletter en werd het treinmaterieel overgespoten in een speciaal door Sikkens ontworpen chromaatgele kleur, die in de jaren 90 warmer werd gemaakt door toevoeging van rode tonen. De huisstijl bestaat nog steeds, zij het met aanpassingen. Zo verdwenen in 1998 enkele gedateerde pictogrammen, zoals het beeld van de bloemenkiosk.

De NS lieten zich inspireren door KLM, die in 1963 als eerste een uitgebreide huisstijl invoerde, met behulp van een Engels bureau. British Rail gold daarbij als voorbeeld. Dat is deels terug te zien in het NS-logo en in de schematische spoorkaart in het spoorboekje en op de stations. De rechte lijnen onder hoeken van 45 en 90 graden, zijn aan Engeland ontleend.

De werkgroep ‘Stimurail’ zette de huisstijl min of meer in als tegenaanval op de opmars van de auto. Deze koers werd toegejuicht door de politiek, die vervolgens meer geld stak in het openbaar vervoer. Tegelijk werden - ondanks protest - tientallen 19e-eeuwse stations gesloopt. Veel stationnetjes waren oud, vochtig en slecht onderhouden en maakten plaats voor nieuwe, functionele stations.

Dit nieuwe ontwerpelan is gedocumenteerd met schitterende foto’s in een speciale uitgave, ter gelegenheid van 175 jaar spoorwegen in Nederland. Een bijzondere plaats is ingeruimd voor een essay over het denken over landschappelijke inpassing van spoorlijnen.

Nu de woningbouw is geprivatiseerd en de ruimtelijke ordening is gedecentraliseerd, is het spoor nog één van de weinige plekken waar samenhangend wordt ontworpen. Voor heel Nederland gelden dezelfde principes voor het ontwerp en inrichting van treinen, stations en perrons. Twintig jaar geleden ontstond wereldwijde erkenning van het Dutch Design, dat zijn bloei gedeeltelijk dankt aan de huisstijl die 30 jaar daarvoor door NS was ontwikkeld. Zo zullen de Israëlische spoorwegen een nieuw station in de Negev-woestijn bouwen naar voorbeeld van Amsterdam-Sloterdijk. En lijkt het geel-blauwe treinontwerp van de toekomstige, 832 km lange HSL-trein in Californië regelrecht ontleend aan de NS.

Het nieuwe Rotterdam CS, dat in 2013 werd opgeleverd, wordt beschreven als een geslaagde toepassing van een gezamenlijk vormgevingsbeleid. Genoemd worden het perronmeubilair, de bewegwijzering en met name de gedisciplineerde manier waarop winkels en horeca hun plek hebben gekregen. Dit nieuwe station zal model staan voor toekomstige ontwerpen aan het spoor.

Toch, zo maakt het boek duidelijk, speelt bij NS op de achtergrond de afhankelijkheid van de overheid, die, meer dan voorheen, zelf de strategie wil bepalen. Wat nuttig is en mooi mogen de spoorwegmensen dus niet zelf uitmaken.

‘Ontwerpen aan het spoor’ is geschreven door Wijnand Galema, Michelle Provoost en Timo de Rijk en uitgegeven door nai010 in opdracht van de Spoorbouwmeester met medewerking van NS, ProRail, het Utrechts Archief en het Spoorwegmuseum.