Herstel ov-gebruik na coronajaar nog vol vraagtekens

Corona heerst inmiddels een jaar en heeft een verwoestend effect op het aantal ov-reizigers. Een betrouwbare prognose is er niet, zo vaak is er immers geen pandemie. Veel facetten die het ov-gebruik beïnvloeden blijken te zijn veranderd. Wat is de invloed van corona op het ov en wat kunnen we in de toekomst verwachten?

Door Hendrik Bouwknegt

Het eerste besef dat het ook in Nederland ernst werd met Corona, ontstond met de abrupte sluiting van de horeca op zondag 15 maart 2020. Een week later kleedden de vervoerders hun dienstregeling uit omdat er minder reizigers kwamen en er een hoger ziekteverzuim was onder het personeel. Het aantal reizigers zakte in een week tijd met 80 tot 90 procent.

Vanaf mei ontspande de situatie zich en werden normale dienstregelingen hersteld. De eerste grote planmatige veranderingen zijn doorgevoerd in december 2020 en januari 2021. Alle vervoerders verlaagden – in verschillende mate – frequenties. Voordat half december de scholen dicht moesten, bedroeg de afname van het aantal reizigers in de meeste concessies rond de 60 procent.

De bezuinigingen met ingang van 2021 lopen sterker uiteen, van enkele procenten (Voorne Putten-Rozenburg en Fryslân) tot tien procent of meer (Limburg en concessies in en rond Amsterdam). Is de financiële situatie per concessie anders, of is de ene concessiehouder meer gebrand op een flinke bezuiniging dan de ander, of zou het een combinatie zijn?

Vakantiedienstregelingen worden her en der nu buiten de vakanties gereden, waardoor juist de drukkere lijnen worden getroffen. Dat is strijdig met het principe uit OV Toekomstbeeld, dat het ov het juist van dikke stromen moet hebben. De praktijk is weerbarstiger dan het beleid: een zwakke halfuurdienst afschalen naar een uurdienst zal reizigers gaan kosten. Van acht naar zes keer per uur heeft minder gevolgen, zij het voor een veel grotere groep. En bij afnames van het aantal reizigers met tientallen procenten is elke ingreep verdedigbaar.

De kamelenbult

Al vaak is opgemerkt dat door corona de kamelenbulten zijn ingezakt. Het aantal reizigers is in de spitsen nog harder teruggelopen dan daarbuiten. Het totaal aantal reizigers is geïmplodeerd, dus het is cynisch om hierin een voordeel te zien. In de grafiek (bron: www.translink.nl/library) is het aantal inchecks per uur van alle Nederlandse ov van donderdag 4 februari 2021 opgenomen ten opzichte van donderdag 6 februari 2020. Het dagtotaal is 70 procent lager dan vorig jaar, een spits is nauwelijks herkenbaar. Vanaf 21.00 uur ligt de grafiek ongeveer op nul door de avondklok die op 23 januari inging.

Indirecte effecten van corona

Het aantal reizigers in de ov ligt door corona om veel redenen lager. Thuisonderwijs en thuiswerken zijn motoren van de daling, evenals de opkomst van de e-bike en de angst voor besmetting in de voertuigen. Sluiting van winkels en horeca helpt ook al niet mee.

Door corona zijn er meer studenten. De kids gaan niet meer backpacken in de rimboe, lekker vertrouwd met wifi, maar in hun ogen toch avontuurlijk. Ook bleek het verdwijnen van het bindend studieadvies te helpen. Het aantal studenten aan Nederlandse universiteiten was eind 2020 acht procent hoger dan het voorgaande jaar. Maar of dat blijvend is?

Corona had ook invloed op het aantal inwoners. Nederland groeide in 2020 met 67.000 inwoners, de helft van de groei in 2019. In Amsterdam was het aantal inwoners in 2020 voor het eerst in jaren stabiel. In 2019 groeide de stad nog met 9800 inwoners. Dit kwam niet door meer sterfte, maar door minder vestiging vanuit het buitenland. Effecten van het geboortecijfer door de pandemie worden vanuit biologisch oogpunt pas vanaf januari 2021 merkbaar. Men verwacht meer geboorten.

Ook de daling van het aantal vliegtuigpassagiers had invloed. Over de tien maanden vanaf maart 2020 daalde het aantal luchtreizigers op Schiphol met herkomst of bestemming in Nederland met 85 procent. Wie had zoiets een jaar geleden durven vrezen of dromen?

Gewenning of toch niet?

Na een jaar raken we aan de coronapandemie gewend. Logisch is dan de gevolgtrekking dat het huidige lage ov-gebruik bestendigd wordt.

Maar is dat wel waar? Bekend is dat mensen in ‘stated preference onderzoeken’ (wat gaat u doen als…?) meer veranderingen aangeven dan ze uiteindelijk realiseren (wat heeft u gedaan?). Veel mensen zeggen wel dat ze deels thuis blijven werken, maar zal dat ook zo uitpakken? De vele negatieve geluiden na een jaar thuiswerken geven voorzichtig hoop voor het ov dat men toch weer massaal de trein en bus naar kantoor gaat nemen.

Voor scholieren en studenten is het blijvende effect van corona redelijk beperkt. Ook toen hoorcolleges al digitaal beschikbaar waren, kwamen de meeste studenten naar de Hbo-instelling of de universiteit. Voor werkcolleges en groepsopdrachten, en dus ook voor nagenoeg alle Mbo-onderwijs, blijft live les de standaard. Op een dag met een hoorcollege vermeldt de agenda vaak ook een werkcollege, en dan kom je toch.

Scepsis over een blijvend lager aantal vliegreizigers is op zijn plaats. Er zullen door gewenning aan Teams en andere hulpmiddelen minder zakelijke reizen worden gemaakt. Maar vakantiereizen? Dat vliegen slecht is voor het klimaat, was ook voor corona bekend, en weerhield weinigen. En als Ryanair al failliet gaat bij gebrek aan overheidssteun, is daarna de vloot voor een appel en een ei te koop voor Ryanair 2.0.

Alleen fors ingrijpen door de overheid kan helpen, en daarvoor is nu meer steun. Misschien heeft lobbykampioen KLM wat minder noten op zijn zang, net als ING (kortdurend) na de miljardensteun bij de bankencrisis van 2008.

De opmars van de e-bike is niet gunstig voor het ov, maar niet nieuw. Of de berijders anno 2021 ook een grote(re) afstand afleggen bij regen en als het koud is, valt te bezien. Door het klimaateffect is het zelden meer koud, maar regent het vaker. Wordt de buienradar-bus de nieuwe versterkingsbus?

Studentenkaart

Noodgedwongen door corona bleek het opeens mogelijk om lestijden weg te schuiven van de spits. Dat smaakt naar meer. Hoe eenvoudig is het om de OV-studentenkaart voortaan pas vanaf 9.00 uur geldig te laten zijn. Voor die tijd mag je wel reizen, maar tegen betaling, net als grote mensen.

Het onderwijs wordt zo via de studenten geprikkeld om colleges en lessen pas na de spits te laten beginnen. Gezien het weinig matineuze karakter van de meeste studenten een win-win situatie. Logischerwijs zal vervolgens het ministerie een lagere vergoeding aan de OV-bedrijven overmaken. En zo haalt het Rijk nog iets van de steunkosten terug.

Lichtpuntjes

Als thuiswerken op termijn meer ingeburgerd raakt, zullen werkgevers misschien achter hun oren krabben of een leaseauto voor die paar dagen op kantoor wel logisch is. Een ov-abonnement is flexibeler dan een leaseauto, de vaste lasten daarvan zet je niet drie dagen “uit”.
Al vaker gesignaleerd: wie minder dagen naar kantoor gaat, kan op grotere afstand van zijn of haar werk wonen. Voor het OV dus wel minder reizen, maar wel wat langer. Per saldo nog wel negatief, overigens. En hoe ver reikt dit effect? Dokkum zal niet snel Bussum 2.0 worden, hoe aardig het stadje ook is.

De afwezigheid van files zal niet eindeloos duren, maar is op korte termijn gunstig voor rijtijden van de bussen. Prettig voor de reizigers en de exploitatiekosten. Maar de auto staat ook niet meer in de file, dus voor de concurrentiepositie van het OV zet het geen zoden aan de dijk.

Terug naar normaal?

De landelijke prognose van het aantal ov-reizigers kent vier scenario’s. In het meest optimistische is in 2025 het aantal reizigers op het oude niveau, inclusief de trendmatige groei met 10 procent ten opzichte van 2019. In het meest sombere scenario ligt 2025 twintig procent lager dan 2019. De realisatie van het eerste kwartaal van 2021 ligt rond het niveau van het laagste scenario. Dat is geen goed teken.

De dramatische teruggang van het aantal ov-reizigers zal in de loop van 2021 wel gekeerd worden.

De vraag is of vervoerders op afzienbare termijn hun dienstregeling gaan terugschalen naar honderd procent. Logisch is om daarmee te wachten tot het aantal reizigers ook terug is op honderd procent, of anders toch 95 procent, maar met minder ritten dan voorheen zal dat niet vanzelf gaan. De druk om de laatste (dure) spitsritten nog maar even niet toe te voegen zal groot zijn. Zeker als daarvoor extra materieel nodig is. De afdeling financiën heeft nog heel wat appeltjes te schillen. En dat enkele procenten meer vervoer veel extra reizigers kunnen opleveren, bewijst menig succesvolle aanbesteding. Het omgekeerde kan dan ook waar zijn.

Conclusies

De dramatische teruggang van het aantal ov-reizigers zal in de loop van 2021 wel gekeerd worden. En de Randstad kan met zijn groeiend aantal inwoners niet zonder goed ov. Maar of het allemaal binnenkort als een nare droom voorbij blijkt te zijn, is de vraag. Er zijn genoeg indicatoren om een blijvend lager aantal reizigers te verwachten, dat pas op termijn door groei weer op het niveau van 2019 komt.

Lichtpuntjes zijn er ook wel, maar in een donkere omgeving. Hoe prettig het ook zou zijn om enthousiast alleen die lichtpuntjes te benadrukken, een probleem is zelden opgelost door het te ontkennen.

Dit artikel is eerder gepubliceerd in OV-Magazine 1/2021. Wilt u OV-Magazine voortaan in print of digitaal ontvangen? Neem dan een abonnement.