De impact van Springtij voor een betere samenleving

Vanuit ‘een diepe motivatie om te helpen’ werkt Annemieke Nijhof, naast haar directeurschap van Deltares, aan ‘Springtij’; sinds jaar en dag een bijeenkomst van mensen die zich intrinsiek wijdt aan ‘het goede doen’ voor de aarde en de samenlevingen die erop ‘huizen’. Was Springtij lange tijd een wat geheimzinnig Forum waar gelijkgestemden zich op beschut Terschelling jaarlijks laafden aan elkaars opvattingen en aan de natuur, nu pakt de organisatie door en treedt naar buiten met een ‘a-politiek Manifest voor álle politieke partijprogramma’s in de aanloop naar de volgende verkiezingen’. “Nu blijkt dat omdenken kan.”

Door Nettie Bakker

Annemieke Nijhof is een technische, wetenschappelijke en vooral maatschappelijke duizendpoot, netwerker en realistische ‘bouwer aan een betere samenleving’. Een lange optelsom van functies in wetenschap, techniek, bedrijfsleven en maatschappelijk bestuur brachten haar een breed beeld van wat onze werkelijke problemen zijn. Maar ook welke mogelijkheden we juist nu, nog versterkt door de coronacrisis, hebben om werkelijke stappen te zetten en impasses te doorbreken.

Veel van deze denkbeelden kregen al ruwe vorm in de luwte van de samenleving tijdens het jaarlijkse Springtij Forum op Terschelling. Mensen die ‘het goede’ willen voor de aarde en voor de mensheid weten elkaar hier te vinden in de stilte van het Waddeneiland. Nijhof: “Mijn dochter zei eens treffend: ‘Als we op Terschelling zijn, zijn we te gast in de natuur. Thuis is de natuur een beetje te gast bij ons’.”

Taboes

Een Springtij-setting die Nijhof desondanks ook een worsteling vond. “We zochten er steeds de essentie van duurzame ontwikkeling van de samenleving die past bij het draagvlak dat de aarde ons toestaat. We bespraken ook maatregelen die zouden helpen, maar die lange tijd maatschappelijk en politiek taboe waren, zoals betalen voor mobiliteit naar tijd en plaats of het ontmoedigen van het ov- en weggebruik in de spits.” Nijhof illustreert het belang van prijsprikkels aan de hand van een gesprekje dat zij had met haar 80-jarige vader. Op haar vraag waarom hij ’s ochtends om 8 uur met de auto in de file gaat staan, zei hij: ‘Ik heb tijd zat’. “‘Ja, maar die zzp’er die achter je rijdt, heeft dat niet’, antwoordde ik. Nu zie je door de coronamaatregelen dat niet alleen de spits op de weg en in het ov werd gemeden, maar zelfs het ov in het algemeen. Tegelijkertijd maakten veel Europese steden autoruimte vrij voor de fiets. Deze omslag in denken en doen geeft aan dat er nu een doorbraak mogelijk is in denken over mobiliteit.”

Het Springtij-thema dit jaar was: ‘De kracht van onze stem’. Een thema dat de Springtij-organisatie zelf ook ter harte nam en dat in september een concreet Manifest opleverde. Een Manifest met een probleemstelling (kader 1), perspectieven (kader 2) en concrete maatregelen tot 2030 (kader 3).

Onafwendbaar

Politici hebben onterecht een zekere schroom om met burgers te praten, stelt Nijhof. “Tijdens mijn lidmaatschap van de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur ontdekte ik dat de samenleving vaak al veel verder is dan politiek Den Haag denkt of we via sociale media vernemen.” De onderliggende boodschap in het Manifest is dan ook dat een systeemverandering niet alleen onafwendbaar is, maar dat er ook een breder draagvlak voor is dan we vaak denken. Het benadrukt mede daardoor het belang van een wijkaanpak dicht bij de mensen. Nijhof citeert ‘een mooie zin’: “We willen dat de politiek belangrijk maakt wat de samenleving belangrijk vindt”.

Sterker nog, zegt Nijhof, “Je kunt je bijna niet meer voorstellen dat er tijdens de vorige verkiezingsdebatten slechts één keer een vraag werd gesteld over duurzaamheid. Het antwoord was: ‘We onderschrijven het klimaatakkoord van Parijs’. Punt.” Ondertussen, weet Nijhof, is het belang dat Nederlandse burgers hechten aan duurzaamheid van een veertiende naar een derde plaats gestegen.

Wenkende perspectieven

Hét moment dus om in het licht van de komende verkiezingen nu met een Manifest te komen, waarin het binnen Springtij breed ontwikkelde gedachtegoed naar vier ‘wenkende perspectieven’ is vertaald en van concrete ‘maatregelen tot 2030’ is voorzien. “Niet alleen bevestigen wetenschap en techniek allang dat we de aarde uithollen en ons leefmilieu vervuilen, maar sinds de corona-uitbraak ondervinden we bovendien aan den lijve dat we uiteindelijk niets aan geld, materie en aan spullen hebben, als je ouders en kinderen niet gelukkig zijn.” Nijhof refereert aan hartverscheurende verhalen over ouderen die door coronamaatregelen in hun laatste periode verstoken raken van sociale verbindingen of van jongeren die nu geen stage- of afstudeerplekken kunnen vinden.

Dat brengt haar op het belang van mobiliteit. Vorig jaar zat ze een ‘Mobiliteitstafel’ voor die op verzoek van de Tweede Kamer georganiseerd werd in het kader van het Klimaatakkoord. Hier leerde zij de werkelijke aard en omvang van vervoersarmoede in Nederland. “Schokkend dat er in Nederland kinderen zijn die niet over een fiets beschikken en daardoor de kans lopen op sociale uitsluiting. Mobiliteit is essentieel voor onze ontwikkeling, maar kent ook nadelige effecten. Alleen waren de oplossingen daarvoor lange tijd niet bespreekbaar.”

Het Manifest is gelanceerd na het laatste Springtij Forum. Het is vooraf geschreven door ‘loodsen’, werkgroepjes, die vier perspectieven én maatregelen schreven voor: Wonen & werken, Agrarische & natuurlijke omgeving, Industriële omgeving en Grotere wateren & zee. Op onderdelen zijn specifieke aspecten tijdens het Forum verder doorgesproken, zoals de opschaling van aquathermie. “Een onderwerp dat veel potentie heeft en maar niet uit de pilotfase wil komen.”

Handreiking

In alle eerlijkheid erkent Nijhof, dat mogelijk niet iedere Forumbezoeker dit jaar kennis heeft genomen van het Manifest. “Maar we willen ook geen instituut zijn of one-issuepartij. Het is ook geen petitie die door 500 Springtijbezoekers is ondertekend. Wat we er wel mee willen is Springtij uit de geheimenissensfeer halen. Uit de sfeer van ‘daar zit een groep mensen en je weet nooit wat daar uitkomt’. We willen er zowel de politiek als de grote groep mensen mee bereiken voor wie duurzaamheid nog geen dagelijks werk is maar die er welwillend tegenover staan en bereid en in staat zijn er werk van te maken. We willen er niet mee zeggen hoe het moet, maar een handreiking bieden om uit bepaalde impasses te komen. Want dat gaat niet vanzelf.”    

Het Manifest kent drie interventielagen, legt Nijhof uit. “Ons vertrekpunt is ons holistische beeld op samenhangende vraagstukken als klimaat, grondstoffen, lokale milieuproblemen en biodiversiteit. We hebben het zo beschreven dat we het kunnen vertalen naar de belevingswereld van mensen. Want hoe komt een duurzaamheidsopgave bij jou binnen? Dat is voor een natuurbeheerder anders dan voor een directeur van een chemiebedrijf.”

Aan de tweede interventielaag, het handelingsperspectief, ging een onderzoek vooraf naar de vraag ‘hoe we terecht zijn gekomen in waar we nu zitten’. Waar is het mis gegaan? Welke weeffouten zijn er opgetreden? “Je komt dan niet alleen op een versnipperde aanpak van problemen, waarvan zelfs de klimaattafels een voorbeeld zijn, maar ook op systeemfouten in ons financieel-economische en politieke systeem. De vervolgvraag was hoe we het samen doen, en hoe we het integraal doen. Hoe komen we tot een sociaal rechtvaardige verduurzaming van de samenleving waarbij je niet alleen aan je eigen belang denkt. Bij de aanpak van coronacrisis blijken we dat te kunnen, waarom dan bij verduurzaming niet ook?  En dat leidt tot de derde interventielaag: leiderschap. Duurzaamheid is niet links of rechts, het gaat om het voortbestaan van de mensheid op aarde. Het zoeken naar verbindingen is belangrijker dan het stilstaan bij verschillen.”

A-politiek

Springtij noemt het Manifest a-politiek. Nijhof legt uit: “Wij willen het liefst dat we langjarig en vastberaden kunnen werken aan de grote opgaven, zonder dat elke verkiezingen weer vertraging of strijd met zich meebrengt.” Een mooi voorbeeld daarvan vindt Nijhof de instelling van de Deltacommissaris om de aandacht voor onze waterveiligheid te garanderen, los van de politieke samenstellingen. “De Deltacommissaris licht jaarlijks een agenda toe aan de Tweede Kamer, terwijl de minister het investeringsfonds beheert en bestedingen vaststelt. De minister is nog steeds eindverantwoordelijk. Zo’n structuur brengt rust in het onderwerp en biedt ruimte voor verder onderzoek. Dit zouden we voor meer langetermijnopgaven kunnen toepassen.”

Terug naar het nu. “Niemand kan nu nog bewerken dat we met zijn allen om 9 uur op kantoor moeten zitten. Het omdenken over mobiliteit en ruimtelijke inrichting was lange tijd onbespreekbaar, maar we hebben nu op alle vlakken voorbeelden gezien die hopelijk deels blijven. Deze voorbeelden zouden eigenlijk ons ontwerpdoel moeten vormen: steden zo ontwerpen en faciliteren dat iedereen mee kan doen.”

En nu? “We hebben dit Manifest onder de aandacht gebracht van alle politieke partijen en zullen het maatschappelijk debat verder voeren in de vorm van webinars.” En met een laatste hartenkreet: “Ik hoop dat deze onmiskenbare loutering door de coronacrisis ons minder materialistisch maakt. Dat we nu echt kiezen voor welzijn en niet in de ratrace van materiële groei blijven hangen.”    

Werkveld: politiek, techniek, wetenschap en samenleving

Annemieke Nijhof is samen met Katinka Abbenbroek directeur van het Springtij Forum, naast haar huidige baan als algemeen directeur van kennisinstituut Deltares. Daarvoor was zij consultant, supervisor en coach voor onder meer de Topsector Water&Maritiem en Erasmus Governance Institute. Zij was van 2012 tot 2018 CEO bij Tauw. In 2013 trad zij toe tot de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur. Van 2008 tot 2011 was zij Directeur-Generaal Water voor het toenmalige ministerie van Infrastructuur en Milieu. Ook was ze raadsadviseur van minister-president Balkenende en Secretaris van de Raad voor de Duurzame Leefomgeving. Voor het toenmalige ministerie van VROM was zij als directeur onder meer verantwoordelijk voor het opzetten van het Ruimtelijk Planbureau en voor het toenmalig ministerie van OCW was ze coördinator technische wetenschappen.