Utrechtse ov-reizigers tijdens Covid-19: wie neemt er plaats?

Covid-19 heeft grote impact op het gebruik van het regionale en lokale ov. Wat gebeurt er met de verdeling van de reizigers over de dag, vermindert de drukte in de spitsuren en zien we veranderingen in het gebruik van typen vervoerbewijzen? Uit de analyses blijkt dat de eerste rit nog relatief goed gebruikt wordt en dat de noodzaak om een abonnement af te sluiten lager wordt. Dit artikel geeft inzicht in de totstandkoming van deze (en meer) bevindingen over de impact van Covid-19 op ov-reizigers.

Door: Martijn Legêne, Raymond Huisman (vervoerkundig adviseurs a.i., provincie Utrecht) met medewerking van Ellis van Gorp (provincie Utrecht) en Christiaan Eveleens Maarse (provincie Utrecht)

Dit artikel beschrijft de impact van de Covid-19-maatregelen op het gebruik van het regionale en lokale Utrechtse openbaar vervoer (U-OV). Het beschouwt de effecten per set aan maatregelen die de Rijksoverheid heeft genomen om de verspreiding van Covid-19 te lijf te gaan. De effecten op het dagelijks leven zijn in alle onderzochte periodes groot; vanaf medio maart 2020 gingen scholen, horeca, kantoren en (niet-essentiële) winkels dicht. Dergelijke maatregelen hebben majeure impact op het functioneren van de maatschappij. Het behoeft dan ook geen verdere uitleg dat hierdoor ook het ov forse effecten ondervond.

Het doel van de analyses is beschouwen wat de omvang en aard van de maatregelen is op het gebruik van het Utrechtse busvervoer. Dergelijke inzichten ondersteunen in verdere besluitvorming over het aanbod van het ov tijdens deze pandemische periode en geven mogelijk handvatten voor toekomstige af- of opschaling van het ov-aanbod.

Onderzoek op basis van OV-chipkaartdata van U-OV (Qbuzz)

Dit onderzoek kijkt met OV-chipkaartdata van vervoerder U-OV (Qbuzz) naar het aantal instappers binnen deze concessie in het afgelopen jaar. Vanwege data-beschikbaarheid zijn alleen busreizigers meegenomen in de analyses; de tevens door U-OV geëxploiteerde tramlijnen zijn dus buiten beschouwing gelaten. Een belangrijke kanttekening hierbij is dat OV-chipkaartdata – ook bij correlatie van de resultaten – onvoldoende onderbouwing geeft om causale verbanden aan te tonen. In dit artikel proberen we uit de analyses desondanks een aantal voorlopige conclusies af te leiden.

In de analyses is onderscheid gemaakt in een vijftal periodes (typen lockdown) waarin de maatregelen van de Rijksoverheid verschillende impact hadden op het dagelijks leven in Nederland. Dit geeft inzicht in aantallen instappers per dagdeel, voor elk ‘type lockdown’. Dit is vervolgens vergeleken met dezelfde periode een jaar eerder, vóór de Covid-19 uitbraak. Daarbij moet worden opgemerkt dat het Utrechts ov-aanbod in 2020 met 8 procent gereduceerd is ten opzichte van 2019.

Omdat niet elke buslijn hetzelfde type reiziger bedient geven de analyses ook inzichten in de ontwikkelingen per buslijn of per type vervoerbewijs. Hiermee onderscheiden we het effect van een variëteit aan maatregelen (van de Rijksoverheid) op verschillende doelgroepen en proberen we de volgende vragen te beantwoorden.

• Kan de piekdrukte in spitsperioden daadwerkelijk afgevlakt worden?
• Welke vervoerbewijzen groeien in gebruik en welke niet? Wat is er stabiel?
• Welke besparingen zijn zinvol als we moeten besparen? Denk aan het schrappen van de eerste/laatste rit, minder ov-aanbod in de ochtend- en avondspits, strekken van lijnen.
• Welke Coronaperiode heeft welk effect op het ov-gebruik?
• Vanaf medio maart 2020 tot heden (eind april 2021) heeft Covid-19 grote impact op de Nederlandse maatschappij. Het jaar is grofweg in vijf afzonderlijke periodes te verdelen, die zich onderscheiden door de ‘strengheid’ van door de Rijksoverheid genomen maatregelen per lockdown.

Gedurende het ‘covid-jaar’ zijn maatregelen genomen op onder anderen het aantal te ontvangen bezoekers en het openingsbeleid van basis- en middelbare scholen, horeca, kantoren en winkels. Met het ingaan van de avondklok eind januari 2021 mag men in principe niet meer naar buiten na 21:00 uur. Het mondkapje werd pas na de eerste besmettingsgolf geïntroduceerd in het ov. Eerst werd het geadviseerd en later ook verplicht. De maatregelen zijn per periode genoemd in figuur 1.

figuur 1: Overzicht 5 typen lockdown.

Tijdens het ‘covid-jaar’ is de impact op het ov groot. In 2019 vervoerde U-OV 46,7 miljoen reizigers en in 2020 was dit afgenomen tot 22,8 miljoen reizigers (-52procent). De vervoerprestatie uit 2019 is inclusief het eerste kwartaal waarin de reizigersprestatie normaal was, omdat er nog geen maatregelen waren genomen om de verspreiding van Covid-19 in te dammen. Het coronavirus was immers in Nederland nog nagenoeg afwezig. In de vijf hierboven genoemde periodes is fluctuatie van de reizigersaantallen te zien. Buiten kijf staat echter dat de afname – dus ongeacht het type lockdown – fors is. In onderstaande grafiek is de afname per periode te zien.

Het is aannemelijk dat strengere maatregelen vanuit de Rijksoverheid leiden tot minder ov-gebruik. De OV-chipkaartdata in figuur 2 laat echter geen consistent beeld zien in relatie tot het afnemend ov-gebruik. Naar verwachting treedt er gewenning aan de maatregelen van de Rijksoverheid op. OV-chipkaartdata biedt onvoldoende onderbouwing om oorzaak-gevolg verbanden aan te tonen.

figuur 2: Procentuele afname instappers per etmaal op alle U-OV lijnen tijdens corona, ten opzichte van dezelfde periode vóór corona, gemeten op de eerste dinsdag per periode.

Op basis van de reizigersafname (figuur 2) en de aard van de maatregelen (figuur 1) valt op:

• Periode 1 is de eerste periode met maatregelen om ontmoetingen te beperken en daarmee de verspreiding van Covid-19 een halt toe te roepen. De schrik zit er goed in, de afname in periode is meer dan 80 procent ten opzichte van een vergelijkbare periode in 2019.
• In periode 2 neemt de afname slechts een paar procentpunt terug. De afname blijft met circa 80 procent echter majeur.
• In de zomervakantieperiode binnen periode 2 is de afname ‘slechts’ 60 procent, ten opzichte van periode 1 en periode 2 zonder vakantie is de afname meer dan 20-procentpunt teruggelopen.
• Het ov-gebruik is relatief hoger in periode 3 ten opzichte van de periode voor de zomervakantie. Een mogelijke verklaring hiervoor is het heropenen van de scholen na de zomervakantie.
• In periode 4 zijn de maatregelen vergelijkbaar met periode 1. Wat opvalt is dat de reductie in ov-gebruik lager is in periode 4. Dit kan te maken hebben met de gewenning aan de corona-maatregelen.
• De toename in reductie van het gebruik van het ov heeft wellicht te maken met het strenger worden van de maatregelen vanuit de Rijksoverheid inclusief de invoering van de avondklok. In periode 5 is de afname weer ruim 70procent.

Suggesties op basis van ov-gebruik tijdens vijf periodes

Op basis van de relatie tussen ov-gebruik en het aantal maatregelen zijn geen heldere suggesties te doen voor de toekomstige ontwikkeling van het aanbod van het ov. De relatie tussen de aard van de maatregel en het ov-gebruik is immers beperkt aanwezig.

Om bovenstaande voorlopige conclusies verder uit te diepen, is nader gekeken hoe de afname zich manifesteert per dagdeel en naar type vervoerbewijs. De volgende twee paragrafen behandelen deze inzichten.

Zien we veranderingen in het ov-gebruik per dagdeel?

De eerste dinsdag van elke periode is geanalyseerd en vergeleken met dezelfde dag een jaar eerder, vóór de uitbraak van Covid-19. In figuur 3 zijn de procentuele verschillen voor elke periode te zien, verdeeld over de uren van de eerste dinsdag per periode.

 

figuur 3: Procentuele afname instappers per uur per periode tijdens corona ten opzichte van dezelfde periode vóór corona.

Wat opvalt in alle periodes is dat tussen 5:00 en 6:00 uur een lage afname van het aantal reizigers is waargenomen. Dit uur bevat vaak de eerste rit van een groot aantal lijnen. De lage afname kan te maken hebben met essentiële reizigers die vroeg naar het werk gaan. Als wordt nagedacht over besparingen in het ov lijkt het dus onverstandig de eerste ritten te schrappen.

In perioden 1, 2 en 3 is de reizigersafname het grootst in de ochtendspits. Deze afname correleert met het thuiswerken en online lesgeven in deze periodes (zie figuur 1). In periode 4 en 5 waren de maatregelen ’s avonds strenger en is de reizigersafname hoger in de avonduren. In periode 5 is de reizigersafname in de vroege avond (tussen 18.00 en 21.00 uur) lager dan in periode 4. Dit is opvallend, maar wordt wellicht verklaard door uitwijkgedrag van reizigers die in de late avond (na 21:00 uur) niet meer (mogen) reizen. De afname van het aantal reizigers is voor periode 5 in de late avond met circa 90procent immers fors.

Onder het mom van ‘never waste a good crisis’ biedt Covid-19 de kans om pieken af te vlakken. Hierbij is het belangrijk dat de reizigers die niet meer in de spits reizen, op een ander moment nog steeds het ov gebruiken en niet overstappen naar een andere modaliteit. Uit het absolute aantal reizigers in figuur 4 lijkt het inderdaad alsof de ‘kamelenbulten’ in de ochtend- en avondspits verdwenen zijn. Het is echter minstens zo belangrijk om te kijken naar het percentage reizigers dat zich spitsperioden bevindt ten opzichte van het aantal reizigers per etmaal. Figuur 5 laat de reizigersverdeling over een etmaal zien en toont aan dat de ‘kamelenbulten’ nog wel degelijk bestaan. Vóór corona was het percentage reizigers tussen 8.00 uur en 9.00 uur ruim 11procent van het etmaaltotaal. Tijdens corona is dat gedaald naar 10procent. Ook op de overige dagdelen zijn de verschillen minimaal. Dit indiceert dat corona weinig impact heeft op het afvlakken van de piekdrukte in spitsuren; Reizigers die hun reis normaal gesproken in de ochtendspits maken kiezen dus niet voor een eerder of later reismoment met het ov. De studie Impact van corona op mobiliteit (Moventem, 2021) voor de provincie Utrecht bevestigt dit: ‘De meeste respondenten die hun reis nog maken, reizen op hetzelfde moment en met hetzelfde vervoermiddel als normaal’.

figuur 4: Gemiddeld aantal reizigers per uur over etmaal, gemiddeld tijdens corona ten opzichte van gemiddeld vóór corona.

figuur 5: Procentuele verdeling reizigers per uur over etmaal, gemiddeld tijdens corona ten opzichte van gemiddeld vóór corona.

Suggesties voor het ov-aanbod

Op basis van de relatie tussen ov-gebruik en het tijdstip op de dag zijn een aantal suggesties te doen voor de ontwikkeling van het ov-aanbod:

• De afname in het eerste uur van de dag is gering: het schrappen van aanbod in het begin van de ochtend is af te raden.
• De afname in de avonduurblokken is niet duidelijk anders, het schrappen van aanbod aan het einde van de dag vermindert de reismogelijkheden echter wel. Zorgvuldig omgaan met het schrappen van laatste ritten is het devies.
• Er is weinig verschil te zien in de procentuele verdeling van de reizigers over een etmaal. Om deze reden kan het ov-aanbod niet over de gehele dag gelijk getrokken worden. In de spitsuren is er een hogere vraag naar ov en blijft extra inzet ten opzichte van de overige uren op de dag noodzakelijk.
• Zodra kantoorpersoneel, studenten etc. weer massaler teruggaan is het mogelijk dat zij hun reistijden meer spreiden dan voor corona. Dat kan forse impact hebben op de ‘kamelenbulten’.

Conclusies per type vervoerbewijs

Wanneer gekeken wordt naar gebruik van vervoerbewijzen, dan zijn de verschillen fors. In onderstaande grafieken zijn de ontwikkelingen in het gebruik van vervoerbewijzen weergegeven. In figuur 6 is te zien dat het gebruik van alle producten afneemt. In figuur 7 is bovendien te zien dat het gebruik van vervoerbewijzen in de categorie ‘overig’ en ‘dag’ marginaal is.

figuur 6: Procentuele verandering gebruik kaarttype tijdens corona ten opzichte van vóór corona.

figuur 7: Procentuele verdeling gebruik kaarttype tijdens corona ten opzichte van vóór corona.

Op basis van figuren 6 en 7 zijn de volgende voorlopige conclusies te trekken:

• De noodzaak om een abonnement voor langere termijn af te sluiten werd lager. Er werd relatief meer gebruik gemaakt van reizen op saldo/rekening.
• Echter betreft het reizen met een maand/jaarabonnement zowel voor als tijdens corona nog het grootste aandeel van de gebruikte reisproducten.
• Het gebruik van studentenkaarten nam relatief weinig af tijdens corona.
• Vooral de gebruiker van de businesscard en de dagkaart (de dagjesmensen en toeristen) verdwijnen uit het ov.
• Relatief gezien zijn er meer studentenreisproducten gebruikt tijdens corona dan vóór corona, hierdoor staan de inkomsten van het ov-systeem als geheel wellicht sneller onder druk.
• Het aantal maand- en jaarabonnementen nam relatief gezien af tijdens corona dan vóór corona, hierdoor staan zekerheden van het gebruik van het ov-systeem en vooraf betaalde vervoerbewijzen onder druk.

De reizigersafnamen komen grotendeels overeen met de studie Impact van corona op mobiliteit (Moventem, 2021). Voorafgaand aan de coronamaatregelen reisden meer dan de helft van de respondenten hoofdzakelijk voor hun werk. Ongeveer een derde hiervan gebruikte daarvoor het ov. Vooral zakelijke afspraken vinden minder vaak fysiek plaats dan voor de coronamaatregelen en verklaart een lagere noodzaak tot zakelijke reizen.

Suggesties op basis van ov-gebruik naar type vervoerbewijs

Op basis van de relatie tussen ov-gebruik en het type vervoerbewijs, zijn een aantal suggesties te doen voor de ontwikkeling van het ov-aanbod en ontwikkeling van het tarievenhuis:

Studenten zitten grotendeels nog in het ov, maar dit zijn niet de reizigers met de hoogste bijdrage aan de kostendekkingsgraad. Om de kostendekkingsgraad van het ov te verhogen moet er ook aandacht worden besteed aan goed-betalende reizigers, zoals de zakelijke reizigers en toeristen.
Het gebruik van maand/jaarabonnementen neemt minder af dan het gebruik van dagkaarten. Dit biedt mogelijkheden voor bijvoorbeeld een meerdaags (doordeweeks) abonnement, of een abonnement dat je vrij laat reizen op een specifieke werkdag. Het gebrek aan inkomsten voor het ov-systeem vooraf kan daarmee mogelijk ondervangen worden.

Conclusies en aanbevelingen

Covid-19 heeft grote impact op het gebruik van het regionale en lokale ov. Dit artikel beschrijft de effecten op de instappers in het Utrechtse ov per set aan maatregelen die de Rijksoverheid heeft genomen om de verspreiding van Covid-19 tegen te gaan.

Suggesties op basis van ov-gebruik tijdens vijf periodes

Op basis van de relatie tussen ov-gebruik en het aantal maatregelen zijn geen heldere suggesties te doen voor de toekomstige ontwikkeling van het ov-aanbod. De relatie tussen de aard van de maatregel en het ov-gebruik is immers beperkt aanwezig. Wat wel opvalt is dat de procentuele reizigersafname over de hele dag ongeveer gelijk is. Dit betekent echter dat het grootste aandeel reizigers nog steeds in de spitsen reist en dat corona dus weinig impact heeft gehad op het afvlakken van de piekdrukte in spitsuren. Zodra het dagelijkse woon-werk verkeer en de scholieren/studenten terugkeren in het openbaar vervoer is het met flexibele starttijden, een eventuele eerste vergadering/college thuis mogelijk om reistijden meer te spreiden en het percentage reizigers tijdens de spits te verlagen.

Suggesties voor het ov-aanbod

Als wordt ingezoomd op het ov-gebruik per dagdeel is te zien dat de afname van reizigers in het eerste uur van de dag gering is: het schrappen van aanbod in het begin van de ochtend is daarom af te raden. De afname in de avonduurblokken is niet duidelijk anders. Omdat de procentuele verdeling van reizigers over een etmaal tijdens corona ongeveer gelijk blijft, kan het ov-aanbod niet over de gehele dag gelijk getrokken worden. In de spitsuren is er een hogere vraag naar ov en blijft – ten opzichte van de daluren –  extra inzet noodzakelijk.

Als wordt gekeken naar het gebruik van typen vervoerbewijzen valt op dat de noodzaak om voor langere tijd een abonnement af te sluiten lager wordt en vooral de gebruiker van de businesscard en de dagkaart uit het ov verdwijnt. Reizen op saldo of op rekening werd relatief populairder. En ook gebruikers van een studentenkaart zitten grotendeels nog in het ov. Om de kostendekkingsgraad van het ov te verhogen moet er aandacht worden besteed aan goed-betalende reizigers, zoals de zakelijke reizigers of toeristen.