Bicycle & ITS: een nieuwe dimensie in verkeersveiligheid voor fietsers

Verkeersveiligheid is een randvoorwaarde voor fietsgebruik. Logisch dat steeds meer overheden in de EU ambitieuze doelen hebben als het gaat om het verlagen van het aantal verkeersslachtoffers. Welke rol kan ITS (Intelligent Transport Systems) voor de fiets spelen in het behalen van deze doelstellingen?  

In de fietspiramide, zie figuur 1, staat veiligheid aan de basis. De onderste twee bouwstenen uit dit model, ‘Veiligheid & Betrouwbaarheid’ en ‘Snelheid & Gemak’, zijn zogenaamde ‘dissatisfiers’: factoren die een barrière vormen voor het fietsen als hier niet voldoende aan wordt voldaan. Als deze bouwstenen niet op orde zijn, is het aannemelijk dat reizigers kiezen voor een ander vervoersmiddel dan de fiets. Veilige fietsinfrastructuur is dus een cruciale voorwaarde voor het bevorderen van fietsgebruik. 

Traditioneel verkeersveiligheidsonderzoek 

In het aanpakken van verkeersveiligheidsknelpunten gaan we vaak nog uit van ongevallendata. Het nadeel hiervan is dat een knelpunt pas in beeld komt als er daadwerkelijk iets mis is gegaan en de specifieke locatie vaak onduidelijk is. Omdat maar een klein aandeel van de ongevallen of bijna-ongevallen wordt geregistreerd, is er vaak sprake van slechts één of enkele incidenten (een lage N), waardoor het soms lastig is te bepalen of een ongeval uitzonderlijk was of dat er daadwerkelijk actie gewenst is. Daarnaast kunnen verkeersveiligheidsissues worden opgeblazen in lokale media, zonder dat er een goed objectief beeld is van de (on)veiligheid van de desbetreffende locatie of situatie. 

Traditionele verkeersveiligheidsaanpak 

Traditionele manieren om de verschillende soorten veiligheid voor fietsers te vergroten zijn onder andere het aanleggen van aparte fietspaden, het plaatsen van goede verlichting, het installeren van verkeerslichten en het verlagen van de snelheid van gemotoriseerd verkeer. Hoewel deze maatregelen zeker bijdragen aan veiligheid, kunnen nieuwe technologische ontwikkelingen een extra dimensie toevoegen aan het verbeteren van de veiligheid voor de fietser. 

Drie ITS-toepassingen 

In het kader van het Europese BITS-project zijn de afgelopen jaren verschillende verkeersveiligheidsprojecten uitgevoerd waarbij Bicycle & ITS-toepassingen zijn gebruikt. Er zijn veel en verschillende ITS-toepassingen die in het kader van verkeersveiligheid kunnen worden ingezet, zoals slimme VRI’s die rood-licht negatie kunnen tegengaan, led-lichten die aangaan als er een fietser oversteekt of ITS-toepassingen die automobilisten waarschuwen voor fietsers. Hieronder lichten we drie voorbeelden uit van veiligheidsprojecten die in het kader van BITS zijn uitgevoerd en beschrijven we wat we ervan hebben geleerd.  

Slimme camera’s 

In Antwerpen zijn slimme 3D-camera’s ingezet om de fietsveiligheid te meten en te verbeteren. Zo is er een kruising in kaart gebracht waar een fietssnelweg, een spoor en een drukke verkeersweg samenkomen en waar relatief vaak ongevallen voorkomen. Uit dit onderzoek volgde dat de bochten bij de fietsoversteken erg scherp zijn voor fietsers en dat zowel fietsers als voetgangers niet altijd het kruispunt op de gewenste manier oversteken. Met de resultaten uit de analyse heeft de provincie op een relatief simpele manier het ontwerp van de kruising aangepast om zo de grootste risico’s voor fietsers te verkleinen. Deze aanpak heeft de provincie in 2020 zelfs de Vlaamse verkeersveiligheidsprijs opgeleverd.  

In Zwolle is een vergelijkbaar project uitgevoerd. Hier zijn met behulp van camera’s en MicroTraffic verschillende conflictsituaties in beeld gebracht. Niet alleen de ongevallen werden hier gemeten maar ook de bijna-ongevallen. Er bleken maar kleine ingrepen nodig te zijn om de fietsveiligheid aanzienlijk te verbeteren. Op deze manier kon gemeente Zwolle gerichte ingrepen doen.  

Slimme bebording 

Parallel aan de Biltstraat in Utrecht loopt een druk fietspad met een gevaarlijk kruispunt. Het zicht van fietsers wordt hier belemmerd door een bocht en tijdens de spitsuren kent dit fietspad een hoge intensiteit van fietsverkeer. Door inzet van meetapparatuur en verschillende soorten dynamische borden met feedback richting fietsers zijn de fietssnelheden gereduceerd en is (het gevoel van) veiligheid verbeterd. 

Slimme verlichting 

Wat betreft sociale veiligheid zijn er in Zwolle en Aarhus (DK) verlichtingsprojecten uitgevoerd. In beide steden is een vorm van dynamische verlichting geïmplementeerd die oplicht of van kleur verandert wanneer fietsers worden gedetecteerd. Doel hiervan is om fietsers ook buiten de bebouwde kom een vorm van sociale veiligheid te bieden terwijl de natuur minimaal wordt verstoord. In een enquête achteraf gaf 50 procent van de fietsers aan dat dergelijke verlichtingssystemen ze zouden motiveren meer te fietsen. 

Lessen uit BITS 

Het toepassen van ITS om de verkeersveiligheid van fietsers te verbeteren heeft ons door het BITS-project een aantal lessen geleerd. Uit de projecten blijkt dat slimme verkeersveiligheidsimplementaties de gemeenten een beter beeld opleveren van het aantal (bijna-)ongevallen en de oorzaak daarvan, waardoor gemeenten gericht in kunnen grijpen. Dit leidt tot veiligere verkeerssituaties, minder bijna-ongevallen en snelheidsverlagingen. Bovendien kan, met slimme camera’s, de verkeersveiligheid van de ene kruising worden vergeleken met andere kruisingen wat wegbeheerders beter in staat stelt te prioriteren.  

Daartegenover staat dat de installatie van een verkeersveiligheidssysteem meer voorbereidingswerk op straat kan vereisen dan aan de voorkant wordt verwacht (zoals het graven van kabelgoten, de aansluiting op elektriciteitskasten et cetera). Ook is het niet in elke verkeerssituatie wenselijk om ITS toe te passen. Zo zijn drukke en complexe verkeerssituaties minder geschikt voor dynamische bebording omdat het fietsers extra prikkels geeft. Daarnaast kan een dergelijk systeem ervoor zorgen dat verkeersdeelnemers erop gaan rekenen gewaarschuwd te worden, waarbij het risico bestaat dat zij zelf minder alert worden. 

Conclusie 

ITS kan een belangrijke bijdrage leveren aan het bereiken van een nul verkeersslachtoffers-doelstelling en het bevorderen van fietsen als veilige en duurzame vorm van mobiliteit. Maar maatwerk is noodzakelijk: de meest effectieve toepassing van ITS verschilt per verkeerssituatie.  

Het project 

Het BITS-project liep van 2019 tot 2022 en omvatte meer dan 30 projecten in vijf landen. In juni 2023 is gestart met het vervolgproject van BITS: MegaBITS. Provincie Overijssel is lead partner van dit project en vormt samen met de gemeenten Zwolle en Enschede één van de vijf implementatieregio’s. Het project loopt tot 2026 en wordt gefinancierd via het Interreg North Sea programma.