Evenwichtskunst: Iets toevoegen en in lijn blijven

Een goede Nationale Omgevingsvisie dient niet ter navolging, maar daagt uit tot voorstellen die aantoonbaar iets toevoegen aan nationale ambities. Met een goede NOVI zal de Omgevingswet zichzelf realiseren, voorziet Geert Teisman, hoogleraar ‘governance en managen van complexe systemen’ aan de Erasmus Universiteit.

Door Nettie Bakker

De Nationale Omgevingsvisie roept bij uitstek op tot complexe bestuursvormen, zegt Teisman: “Allerlei problemen die we vroeger apart aanvlogen, worden nu vervlochten opgelost.” De eerste succesvolle voorbeelden zijn er, evenals Teismans’ zorgelijke constatering dat departementen en overheidssectoren hierna weer makkelijk terugschieten in de kramp van het eigen territorium. “Vervlochten oplossen gebeurt ter plekke”, legt hij uit: “Hoe voegen we met nieuwe combinaties ‘op straatniveau’ iets toe en blijft de straat attractief? Doen we dat niet dan zie je de strijd om ruimte in de straat: meer containers vanuit circulaire ambities, meer laadpalen vanwege de mobiliteitstransitie, grote accu’s om zonne-energie op te vangen, meer parkeerplaatsen, meer speelplaatsen of juist nog iets anders. Zonder nieuwe combinaties gaan we dit niet hoogwaardig realiseren.” 

Teisman noemt het Rotterdams klimaatakkoord door de gemeente en zo’n honderd bedrijven en maatschappelijke organisaties een mooi voorbeeld van het zoeken naar combinaties. Er zijn vijf ‘tafels’ ingericht rond energietransitie, gebouwde omgeving, haven, mobiliteit en consumptie. Dit overleg duurde ongeveer een jaar, maar bestond wel uit meer dan 500 ‘gebeurtenissen’ (allerlei overleggen).

Omslachtig? ‘Met bijna 50 klimaatdeals wordt nu concreet invulling gegeven aan de ambitie van Rotterdam om koploper in duurzaamheid te worden en de CO2-uitstoot om te buigen van een jaarlijkse stijging in een scherpe daling’, schrijft wethouder Arno Bonte in het voorwoord van het eind 2019 opgeleverde klimaatakkoord. Bovendien voorzien de deals in ‘nieuwe bedrijvigheid, extra banen, minder energie- en vervoersarmoede en een toekomstgerichte haven’.    

Teisman ziet in deze aanpak de meerwaarde van programmatisch werken. “Waar projectmatig werken stuurt op scope, tijd en budget, stuurt programmatisch werken op (nieuwe) combinaties en gedeeld eigenaarschap. Maatschappelijke doelen bereik je niet door de optelsom van sectorale projecten, maar door een zoektocht naar bijdragen die de samenleving kan leveren.”
Teisman herinnert ook aan het succes van het programma ‘Ruimte voor de rivier’. “Dit programma beoogde niet alleen meer ruimte te maken voor de rivier, maar gaf ook ruimte aan de regio’s om mee te denken over oplossingen.” Het resultaat: er vloeide uiteindelijk geld terug in de staatskas. “Je zou denken: ‘dat smaakt naar meer’”, zegt Teisman, maar hoewel de betrokkenen veel hebben geleerd, zijn de kaders blijven bestaan en gaan de lijnorganisaties voort zoals ze al 20 jaar doen.”

Een schrijnend falen van projectmatige aanpak vond Teisman samen met Hans Bil [1 en 2] in een evaluatie van de stationsontwikkeling in Utrecht. De startpoging van stedenbouwkundige Riek Bakker om dit gebied integraal te ontwikkelen, mislukte. De opgaven werden opgesplitst in projecten. Dat werkte korte tijd, maar daarna ontstonden grensconflicten. Na oplopende kritiek schoven de betrokken partijen bij het stationsplein in 2010 opnieuw aan tafel om met een frisse blik en breder te kijken. Hieruit kwam onder meer het plan voor de grootste fietsenstalling van de wereld.”

Teismans’ conclusie: Er gebeuren mooie dingen, maar de kramp blijft bij overheden om terug te vallen in oude structuren. De Omgevingswet daagt uit om hier stappen in te zetten. “Je komt dan wel op nieuwe beoordelingsmethoden en op nieuwe bestuurlijke teams over en weer. De Omgevingswet biedt de kaders hiervoor. Eens kijken of die kansen worden gegrepen.”