Een eeuw valhelm-evolutie

Voor het eerst sinds de invoering van de helmplicht voor bromfietsers 44 jaar geleden wordt weer gesproken over een verdere aanscherping van de wet. Dat begon met de invoering van de helmplicht voor berijders van snelle e-bikes (speed-pedelecs) op 1 januari 2017. En nu klinkt een aanzwellende roep die ook in te voeren voor  snorfietsers. Vanaf 8 april 2019 moeten snorfietsen in Amsterdam van het fietspad naar de rijbaan, mét  valhelm. Eind vorig jaar boden artsen op het Binnenhof een petitie aan, waarin zij de invoering van een landelijke helmplicht voor snorfietsers bepleitten. In de Tweede Kamer tekent zich nu een ruime meerderheid af voor zo’n gebod.  In het zicht van een  aanscherping van de helmplicht, blikken we terug op de trage evolutie en de moeizame acceptatie van de valhelm in de vorige eeuw. 

Canvas gedrenkt in schellak 

De eerste motorcoureurs keken het gebruik van een leren kapje af van de pioniers van de luchtvaart. Gewone motorrijders, die aanvankelijk niet meer dan een pet droegen, aapten met enige vertraging op hun beurt na wat de coureurs op hun hoofd zetten. De Britse arts Eric Gardner verzorgde gewonden op een circuit bij Londen en had naar zijn smaak iets te veel motorrenners met hoofdletsel in zijn behandelkamer zien voorbijkomen. Hij liet een helm maken van canvas gedrenkt in schellak, een door luizen afgescheiden oer-kunststof. Met deze eerste valhelm met een harde schaal ging Gardner in 1914 naar het stratencircuit op het eiland Man. Na een proef besloot de Auto Cycle Union (de ‘Britse KNMV’) de helmplicht in te voeren bij races.  

Een volgende belangrijke stap naar acceptatie van de valhelm houdt verband met de Britse schrijver/militair T.E. Lawrence (‘Lawrence of Arabia’) en zijn fatale motorongeluk in 1935. Eén van de dokteren die tevergeefs vochten voor diens leven was de neurochirurg Hugh Cairns. Getroffen door de tragedie deed Cairns jarenlang onderzoek naar de vele sterfgevallen als gevolg van hoofdletsel bij militaire motorrijders. Het onderzoek leidde tot een toename van het gebruik van valhelmen. Eerst onder militairen en later ook onder burgers. Dat effende het pad voor een valhelmplicht die, net als in Nederland, pas in de jaren 70 werd ingevoerd. 

Pothelm 

De dopvormige pothelm uit 1914 kreeg in 1954 concurrentie van de eerste jethelm (Bell 500), een model dat ook de zij- en achterkant van het hoofd beschermde. Ook de volgende innovatie werd geïnitieerd door de Bell Helmet Company in Californië. Terwijl de jethelm was gebaseerd op de helm van Amerikaanse straaljagerpiloten, liet Bell zich in 1968 voor de eerste integraalhelm (Bell Star) inspireren door de Apollo-ruimtevaarders. Bij de introductie in Nederland werd de integraalhelm aanvankelijk nog ‘astronautenhelm’ genoemd. Niet alleen de nieuwe modellen ook innovatieve materialen voor de schaal en het binnenwerk boden een steeds betere bescherming.  

Vanuit het huidige perspectief is het moeilijk te begrijpen dat we het verkeersslagveld dat na de Tweede Wereldoorlog is ontstaan, zo lang hebben aanvaard als iets onvermijdelijks. In de jaren 60 , toen gemotoriseerd verkeer binnen het bereik kwam van zo’n beetje de gehele bevolking, stortten we ons als lemmingen in het verkeer. Het jaarlijkse aantal dodelijke slachtoffers liep op tot rond de 3000 om in 1972 te pieken met 3264. Terwijl naderhand is gebleken dat met een paar eenvoudige maatregelen veel leed kon worden voorkomen.  

Motorrijders 

Op 18 februari 1971 kondigde premier Piet de Jong aan dat motorrijders vanaf 1 juni 1972 een helm moesten dragen. De helmplicht voor motorrijders stuitte op weinig weerstand. Het overgrote deel van de motorrijders droeg al een helm. Kennelijk was men inmiddels doordrongen van hetgeen wetenschappelijk onderzoek heeft bevestigd: het dragen van een helm verkleint de kans op een dodelijk motorongeluk met ongeveer 42 procent. 

Brommerrijders 

De invoering van de helmplicht voor brommerrijders had meer voeten in aarde. Die maatregel werd ingeluid door de campagne ‘Valhelm Hoofdzaak’ van Veilig Verkeer Nederland (1973). Verzet hiertegen kwam uit onverwachte hoek. Zeeuwse vrouwen eisten een speciale ontheffing omdat zij met helm op de brommer geen oorijzers meer konden dragen. Opmerkelijk is dat zelfs de ANWB vond dat een maatregel die mensen tegen zichzelf in bescherming neemt een te grote ingreep is op de individuele vrijheid. De helmplicht voor brommerrijders zou – met veel vertraging – pas op 1 januari 1975 van kracht worden. Het jaarlijkse aantal brommerdoden (inclusief snorfietsers) is vanaf het recordjaar 1971 (601 doden) met horten en stoten gedaald tot 41 in 2017.  

Fietsen 

Terwijl het totaal aantal verkeersdoden in 2017 (613) is gedaald ten opzichte van 2016 (629), steeg het aantal dodelijk ongevallen met fietsen, brom- en snorfietsen (2017: 247, 2016: 223). Die stijging houdt niet alleen verband met helmloze jongeren op opgevoerde snorfietsen, maar juist ook met blootshoofdse oudere mannen op e-bikes. Het ligt voor de hand een eventuele toekomstige helmplicht voor snorfietsers meteen ook te laten gelden voor elektrische fietsen. Houd er alvast maar rekening mee dat het verzet van de babyboomers op hun e-bikes heftiger en beter georganiseerd zal zijn dan dat van de snorfietsers. 

 
Auteur: Fanta Voogd