College van Rijksadviseurs: een herkenbaar Nederland dat fundamenteel anders werkt

Daan Zandbelt vormt samen met Floris Alkemade en Berno Strootman het College van Rijksadviseurs. Zij ontwikkelden ‘Panorama Nederland’, een paraplu-visie in tekst en beeld, een praat- en discussiestuk dat in fysieke vorm ‘toert’ door Nederland. Heeft het effect? “Nou en of”, zegt Zandbelt. “We hebben nóg meer inzicht gekregen in de geweldige effecten van nabijheid en in serieuze alternatieven voor mobiliteit.” 

Tekst Nettie Bakker

Typerend voor de visie ‘Panorama Nederland’ is dat onze steden en landschappen visueel herkenbaar blijven, maar dat de organisatie en inrichting fundamenteel anders zijn. “Nabijheid is het kernpunt”, legt Zandbelt uit. “Bekend is dat we al eeuwen bereid zijn om gemiddeld een uur per dag te reizen voor onze dagelijkse dingen. Dat gegeven heeft eeuwenlang de omvang van onze steden bepaald. Met het verhogen van onze verplaatsingssnelheid is de afstand tussen wonen, werk en voorzieningen enorm toegenomen. Deze beweging is in de afgelopen decennia nog eens sterk gefaciliteerd met investeringen in de uitbreiding van dit territorium.” Dan wel, in de woorden van Zandbelt: “In de ‘lengte van de arm’, zonder die ‘arm’ te versterken met meer bestemmingen per hectare.” Dit heeft een enorme mobiliteitsgroei teweeggebracht en daarmee een problematische toename van stikstof en CO2-uitstoot.   

Vanuit die redenering stellen de Rijksadviseurs dat de behoefte aan mobiliteit net zo sterk kan verminderen, als je de nabijheid van allerhande bestemmingen bevordert. Niet alleen die relatie is door de discussies rond ‘Panorama Nederland’ bevestigd, zegt Zandbelt, “Er blijken meer dimensies te zijn aan ‘nabijheid’ die maatschappelijk voordeel opleveren.” Zandbelt noemt de sociale dimensie. Immers, de nabijheid van voorzieningen en banen levert meer keuzemogelijkheden op zonder extra investeringen in tijd en mobiliteit. Zandbelt wijst op het tegendeel: “Denk aan de mensen die in de randgemeenten wonen zoals Nieuwegein of Spijkenisse. Zij bevinden zich op zo’n afstand van banen en voorzieningen dat ze vaak ‘gedwongen’ meer tijd en geld moeten steken in mobiliteit om gebruik te maken van die voorzieningen.” 

Bakken vol energie 
Dan noemt Zandbelt de energetische dimensie. “Het scheelt bakken vol energie en uitstoot, als je lopend op de fiets je bestemming kunt bereiken in plaats van, wel of niet gedwongen, met de auto of het ov. Nabijheid heeft verder een economische dimensie omdat het vraag en aanbod dichter bij elkaar brengt en zo zorgt voor een betere match en meer welvaart en welzijn.” Als afgeleide van de sociale dimensie noemt Zandbelt, met name in de hoogstedelijke gebieden, een opmerkelijke mobiliteitsdimensie. “Door de hoge adressendichtheid leggen mensen hier minder kilometers af voor hun dagelijkse dingen. Dat leidt niet alleen tot minder automobiliteit bij nieuwe bewoners. Opmerkelijk genoeg zien we dat ook bestaande bewoners in omringende wijken profiteren van nabijheid van voorzieningen en bijvoorbeeld minder gebruik maken van de snelwegen rond de steden. Dit bevestigt het inzicht dat je met het strategisch plannen van woningen en werk de mobiliteit kunt beïnvloeden.” Zandbelt trekt dit effect door naar positieve effecten op de stikstof- en CO2-problematiek. “Naast een nieuwe kijk op veehouderij, die we ook benoemen in het Panorama, is het dus wellicht mogelijk om natuurgebieden te beschermen tegen stikstof met vermindering van mobiliteit door een gerichte planning van woningen en werk.”   

En dan noemt Zandbelt nog de filosofische dimensie. Het Panorama mag dan een grotendeels herkenbaar Nederland tonen, het geheel functioneert fundamenteel anders, “zonder in sciencefiction-achtige sferen terecht te komen, waar zelfrijdende auto’s of drones je om de oren vliegen”.   

Kanttekening: samenwerken 
Waar we wel aandacht aan moeten besteden is aan samenwerken, erkent Zandbelt. “We zijn gaandeweg in specialistische silo’s gaan zitten en denken nog te vaak dat we samenwerken kunnen vermijden, maar dat is niet zo. Samenwerken is een noodzakelijke randvoorwaarde voor nabijheid en dus ook voor de positieve gevolgen ervan. De klimaatdoelen zijn een goed voorbeeld. Het effect van zonne- en windenergie bereik je alleen als je het breed neerzet, dus ook met burgers. Ik geloof bijvoorbeeld nog steeds dat we niet per se enorme zonneweides nodig hebben, als we voldoende gebruik maken van daken van woningen en bedrijven.”  

Overheid wordt teamplayer
Ten slotte is het van belang dat de overheid in de goede stand komt te zitten. “Voorheen was de afweging voor de Rijksoverheid vaak: je gaat erover of je gaat er niet over”, herinnert Zandbelt. “Zo zwart-wit is het niet meer. De nieuwe rol voor de overheid is die van teamplayer. Dat is zoeken en oefenen met elkaar, maar noodzakelijk.”   

Wat volgens Zandbelt “op vele wijzen is bevestigd”, is dat de strekking ‘nabijheid’ van het Panorama, geen doel op zich is, maar een middel voor meer ‘tijd voor elkaar’. “Het is een middel dat een positief verhaal vertelt over de toekomst, een verhaal waar mensen blij van worden. Een verhaal dat mensen motiveert om het niet alleen over problemen te hebben, maar ook over kansen. Een verhaal van een Nederland waar mensen naar gaan verlangen. Het is geen blauwdruk, maar wel een heldere richting.” 
 

De uitgewerkte visie ‘Panorama Nederland’ in tekst en beeld: www.collegevanrijksadviseurs.nl/adviezen-publicaties/publicatie/2018/12/06/panorama-nl

Dit artikel komt uit Trends 2020, een jaarlijkse extra uitgave van Verkeerskunde, Verkeer in Beeld, OV-Magazine en Parkeer24.