Shared Space 2.0 (VK 2/2012)

Pieter de Haan en Sjoerd Nota, Kenniscentrum Shared Space - NHL Hogeschool

Dit artikel vindt u in Verkeerskunde 2/2012

Geen rotonde met drie verschillende verkeersborden onder elkaar. Geen onnodige verkeerslichten of strepen op de weg, maar wel: kijken naar elkaar, rekening houden met elkaar en vooral verantwoordelijkheid nemen voor je eigen verkeersgedrag. Respect in plaats van regels, oftewel Shared Space is een nieuwe benadering van de inrichting van de openbare ruimte. Na een aanvankelijke aanpak van de verkeersomgeving gaat het nu veel meer om de verantwoordelijkheid voor het gedrag in de publieke ruimte bij de gebruikers ervan te leggen en niet meer uitsluitend bij de wegbeheerder, de overheid, de steller van regels.

Van idee naar concept
Het begon zo’n 20 jaar geleden. Vanuit de verkeerskundige hoek is destijds het idee ontstaan dat het steeds moeilijker wordt om binnen beperkte ruimte een toenemende hoeveelheid verkeer in goede banen te leiden met behoud van veiligheid en de kwaliteit van die openbare ruimte. De traditionele oplossingen van scheiding van verkeerssoorten en het regelen van verkeersbewegingen met borden, lijnen, lichten en andere regels werden als niet langer houdbaar beschouwd. Bovendien leiden meer regels tot meer overtredingen en dus tot meer behoefte tot naleving. Geleidelijk is een situatie ontstaan waarbij de mensen in het verkeer niet langer meer met elkaar communiceren, maar veel meer met de overheid, de verantwoordelijke voor het stellen en handhaven van tal van regels, geboden en verboden.

In reactie op die ontwikkeling is in de jaren 90 in het noorden van het land de gedachte ontstaan om hier een radicaal andere weg in te slaan. Met Hans Monderman - verkeerskundige voor onder andere de provincie Fryslân en de gemeente Smallingerland (Drachten) - als centrale denker en doener bestond het idee om respect in plaats van regels terug te brengen in de openbare ruimte. Een ruimte die we met elkaar delen. In de beginjaren is op tal van locaties geëxperimenteerd met mogelijkheden om de openbare ruimte anders in te richten. Eerst in kleine dorpjes en daarna op steeds drukkere en complexere verkeerssituaties. Met het Europese samenwerkingsproject Shared Space onder leiding van de provincie Fryslân kreeg die nieuwe innovatieve benadering naam en voet aan de grond in Nederland en het buitenland. Het project kon rekenen op veel (internationale) belangstelling, waarin ook de naamgever aan het concept - de Engelse architect/stedenbouwkundige Ben Hamilton Baillie een essentiële rol heeft gespeeld. Hij kon met name in het Verenigd Koninkrijk overtuigen dat een andere weg moest worden gezocht. ‘Cluttering of streets, car dominated cities et cetera.’ De discussies zijn daar nu sterk en nationaal gaande.

In het begin van deze eeuw is Shared Space onder die naam als verkeersconcept geïntroduceerd. Maar wat is Shared Space? Wat is de definitie hiervan? Eigenlijk is de formulering van een eensluidende definitie in strijd met het idee achter het concept. Een definitie is bepalend, is definitief en laat weinig ruimte voor doorontwikkeling en variatie. Shared Space is een idee, een verzameling van ideeën die zijn samengebracht tot een min of meer samenhangende denkwijze over veiligheid en ruimtelijke en democratische kwaliteit. Kennelijk wordt die denkwijze begrepen en relevant geacht dat - daar valt tegenwoordig met recht van te spreken - mondiaal ongeveer hetzelfde wordt verstaan onder het begrip Shared Space.

In een poging tot omschrijving van het concept Shared Space is het volgende een mogelijke gedachtegang: Shared Space is een manier van denken en werken om de kwaliteit van de openbare ruimte te verbeteren, hoewel we nog onvoldoende kunnen aangeven wat nu precies die kwaliteit is. Het omvat een filosofie en een aantal principes voor het ontwerp en beheer van die publieke ruimte, gebaseerd op de integratie van verschillende vormen van menselijke activiteiten. Het concept heeft betrekking op het gehele proces van planning, ontwerp, besluitvorming en beheer van de ruimte, maar kan ook worden gerelateerd aan onderwerpen zoals deregulatie, en verantwoordelijkheid nemen.

In de afgelopen jaren kreeg Shared Space in de praktijk steeds meer vorm, hoewel er geen uiteindelijke en standaard vorm is. Tal van overheden onderzoeken op welke wijze het concept bij kan dragen aan een meer leefbare en veiliger openbare ruimte, waarin meer plaats is voor eigen verantwoordelijkheid. En met alle inmiddels uitgevoerde projecten krijgt het concept ook steeds verder vorm. Binnen de diverse projecten zijn steeds weer andere keuzes gemaakt, vooral waar het de vormgeving betreft [1]. Het is maatwerk, het heeft een sterke relatie met de omgeving, en met de historie van die plaats. En bij elk project is vaak intensief discussie gevoerd en is een schat aan ervaring opgedaan. Ervaring, kennis en kunde die het concept laat evolueren. En kennis en kunde die het kenniscentrum Shared Space van NHL Hogeschool wil verzamelen, delen en opnieuw in de praktijk brengen.

Kenniscentrum Shared Space
Na een vierjarig Europees gesubsidieerd project voor steden rond de Noordzee en een tweetal jaren in een zelfstandig instituut is de kennis en ervaring over het verkeersconcept Shared Space ondergebracht in het Kenniscentrum Shared Space van NHL Hogeschool. Het Kenniscentrum is onderdeel van de afdeling Built Environment, de meest logische partner, maar werkt ook samen met andere afdelingen en opleidingen binnen NHL Hogeschool. De NHL-opleidingen Bestuurskunde, Bedrijfskunde-MER en Communication & Multimedia Design zijn partners bij onderzoek en advisering over die nieuwe aanpak van de openbare ruimte. Hier wordt deze kennis verder uitgebouwd en verdiept. Door uitwisseling van kennis van docenten en door inzet van studenten kan binnen deze omgeving meerwaarde worden verkregen. In de toekomst wordt het Kenniscentrum uitgebreid met een lectoraat. Daarnaast is het Kenniscentrum verbonden aan het UCF (University Campus Fryslân).

 
Het Kenniscentrum Shared Space heeft een rapport doen verschijnen met daarin de stand van zaken over, de actuele opvattingen, de verbreiding van het concept en de ervaringen met Shared Space [2]. Onderstaande afbeelding geeft enigszins weer wat de plaats is van Shared Space in de openbare ruimte.

Na introductie van het begrip Shared Space is de ontwikkeling in een stroomversnelling geraakt en inmiddels gaat het de wereld over. De belangstelling voor Shared Space is ook in het buitenland groot. Na realisatie en evaluatie van een aantal inmiddels bekende projecten, waaronder Haren en het Laweiplein in Drachten, vindt inmiddels steeds meer structurele inbedding plaats van het concept in projecten, beleid en onderzoek.

Ondanks het wegvallen van de bezielende inspirator Hans Monderman - hij overleed in 2009- zijn diverse overheden doorgegaan om het concept verder handen en voeten te geven en verder te verbreiden. Opvallend, maar wellicht ook wel kenmerkend vanwege juist de bottom-up benadering van het concept, is dat het met name lagere overheden en provincies zijn geweest die door zijn gegaan met de ontwikkeling, hierbij kritisch gevolgd door hogere overheden en instanties als SWOV en CROW.

In de afgelopen jaren is op tal van plekken onderzoek gedaan naar de effecten van het Shared Space. Dat heeft inmiddels geleerd dat het concept werkbaar kan zijn, dat het voordelen biedt en dat het stand kan houden. Op diverse locaties werden door toepassing van het concept de rijsnelheden lager, de ernst van de ongevallen nam af en de kwaliteit van de omgeving nam toe. Maar ook werd duidelijk wanneer het concept tot minder goede resultaten leidt. Bijvoorbeeld als te veel concessies aan het concept zijn gedaan, als de omgeving te weinig functies biedt of als de locatie te klein is te midden van een groot gebied met een ‘traditionele’ inrichting. Die evaluaties leerden bovendien dat een zorgvuldige aanpak van de metingen noodzakelijk is om voorspellingen voor andere plaatsen te kunnen doen. Daarnaast is gebleken dat veel fundamenteel onderzoek nog ontbreekt, bijvoorbeeld op het gebied van vermijdingsgedrag en de positie van kwetsbare verkeersdeelnemers. Ook is de inzet van andere dan de traditionele verkeerskundige onderzoeksmethoden noodzakelijk gebleken. Juist gemeenten hebben sterke behoefte aan evaluatieonderzoeken, mede omdat de toepassing van het concept vaak nog enigszins een sprong in het ongewisse is en ingaat tegen de gangbare en als vertrouwd gevoelde oplossingen voor verkeer en openbare ruimte. Door opgedane kennis kan steeds beter vooraf geadviseerd worden over haalbare en kansrijke mogelijkheden voor de toepassing van Shared Space en over de te kiezen uitvoering en omvang ervan.

Onderzoek en advies
Bijna dagelijks bereiken ons vragen van overheden omtrent informatie over hoe toe te passen of de geschiktheid in de eigen regio. Het Kenniscentrum Shared Space van de NHL, de gemeente Smallingerland en de provincie Fryslân spelen in op die kennisvraag. In samenwerking met kennispartners wordt op nationale en internationale schaal kennis overgedragen, bijvoorbeeld in de vorm van presentaties of cursussen, de begeleiding en organisatie van een excursie naar locaties waar reeds Shared Space als concept voor de inrichting is gerealiseerd maar ook projectadvisering of onderzoek.

Onderzoek
Op de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden - nu NHL Hogeschool- werd door de afdeling Built Environment een tweejarig RAAK-project met de titel: ‘Respect in plaats van Regels’, gestart. Door de financiering vanuit de hbo-raad werd het mogelijk samen met externe partijen zoals een aantal gemeenten, belangenorganisaties en politie, een drietal deelprojecten aan de orde te stellen.

• Leefbaarheid
  • Subjectieve veiligheid 
  • Leefbaarheid
  • Kwetsbare groepen
• Aansprakelijkheid
  • Handhaving
  • Juridische problemen
  • Aansprakelijkheid
• (Subjectieve) onveiligheid.
  • Vermijdingsgedrag
  • Overheersing door gemotoriseerd verkeer
  • Criteria voor toepassing

Kort samengevat is dit project tot de volgende resultaten gekomen.

• Bij een grotere intensiteit ontstaat een groter gevoel van overheersing.
• Een groter aandeel van de auto leidt tot meer onveiligheid en vermijden.
• Bij meer functies wordt de verblijfsruimte prettiger gevonden.
• Op basis van de enquêtes bleek dat niet alle onderzochte locaties direct prettige verblijfsruimtes werden gevonden.
• De bereidheid om andere mensen aan te spreken is (nog) beperkt, maar men geeft wel aan dat beter rekening wordt gehouden met andere verkeersdeelnemers.
• Een kwart van de ondervraagden zegt onzeker te zijn door de onvoorspelbaarheid van de situatie.
• De verkeersdrukte is de belangrijkste reden voor ruim 10 procent van de ondervraagden om de locatie vaak of regelmatig te mijden. Dit geldt met name voor de ouderen. Mogelijke alternatieven spelen een rol bij dit gedrag.

Een publicatie van dit onderzoek met alle resultaten zal voorjaar 2012 het licht zien.

Research in samenwerking met universiteiten

Scholing en opleiding
Naast verankering in beleid vindt ook steeds meer inbedding in onderwijs plaats. Door het CROW is een cursus ontwikkeld voor succesvolle openbare ruimten. Hierin geven docenten van zowel het kenniscentrum als van CROW en NHTV in Breda de stand van zaken weer en leveren zowel achtergronden als handvatten om te komen tot kwalitatief goede omgevingen en wordt veel van de reeds opgedane kennis overgedragen. Deze cursus is tevens een opstap naar een vervolgopleiding in de verkeerskunde, althans de behaalde credits tellen mee voor de bachelor-opleiding Mobiliteit (voorheen Verkeerskunde). Workshops en trainingen worden gegeven op verzoek van organisaties, gemeenten en provincies en zijn dan uiteraard toegesneden op de vraag van de betrokken organisatie. Deze workshops worden ook gegeven in het buitenland om inzicht te geven in het concept Shared Space en om de toepassingsmogelijkheden ter plaatse te onderzoeken.

Research en Plannen
Door de schaal waarop het kenniscentrum is georganiseerd is research iets dat vooral bij externe partners wordt gedaan. Een onderzoeksagenda is in ontwikkeling en een kennisbank zal binnenkort de opgedane kennis toegankelijk maken. Verdere research kan daarop verder borduren. Ook onderzoeken die niet direct gericht zijn op Shared Space, maar relevant zijn voor het beantwoorden van de vele nog openstaande vragen dragen uiteraard bij aan de meer wetenschappelijke ontwikkeling van het idee naar een model dat in al haar variaties en toepassingen een bijdrage kan leveren aan een grotere kwaliteit van de openbare ruimte. Dit zijn bijvoorbeeld onderzoeken in de sfeer van omgevings-, sociale en waarnemingspsychologie.

Shared Space in een wijder verband
Het lijkt er op dat het concept van Shared Space, hoewel aanvankelijk tegen de tijdgeest van regels maken, handhaven en opvoeden ingaand, nu juist zeer passend wordt gevonden. Met het na de oorlog drukker worden van Nederland, de toename van infrastructuur en verkeer, werd van de overheid veel verwacht als orgaan. Meer en meer werd geregeld voor de burgers en niet alleen in het verkeer en de openbare ruimte. Immers overal werd geprotocolleerd, werden draaiboeken gemaakt, standaard procedures afgesproken en gedetailleerde regels vastgelegd. Elk incident leidt bij bestuurders tot een soort Pavlov-reactie waarbij eerst de vraag wordt gesteld of er geen regels zijn in een dergelijk geval en zo niet, dan moeten ze er snel komen. We leven vaak ook in een maatschappij van schijnveiligheid omdat de gedachte dat wanneer iets wèl geregeld is dat dan ook de zaken voor elkaar komen. De overheid trad steeds meer in de verantwoordelijkheid van de burger, die reageerde dan bijna automatisch met een zekere apathie en wilde zelfs die verantwoordelijkheid niet meer. Dit leidde niet alleen tot een ongelijke verantwoordelijkheidsverdeling tussen overheid en burgers, maar ook tussen burgers nam de houding van elk voor zich toe. De overheid waakte met camera’s, toezichthouders en handhavers. Onderlinge solidariteit en verantwoordelijkheid voor elkaar nam drastisch af. Het leek immers ook niet meer zo nodig. Twee jaar geleden schreven Hans Boutellier en Nanne Boonstra: ‘Zero tolerance en reguleringsdrift in de publieke ruimte kunnen antisociaal gedrag juist in de hand werken [3]. Wederzijds vertrouwen leek niet meer nodig. Wederzijds wantrouwen werd normaal, zelfs verstandig gevonden.

Shared Space lijkt een reactie en in haar uitwerking vaak ook een antwoord op de omstreden publieke ruimte. Die kent in de ogen van de Boutellier en Boonstra ‘een geforceerde spanning van overlast en regulering, van toe-eigening en herovering van commercialisering en crowd control.(…) In wezen is het beleven van publieke ruimte gebaat bij een zekere mate van zelfcontrole van onuitgesproken gedeelde verwachtingen, van toevallige ontmoetingen en van wederzijds vertrouwen.’ Het concept zou daarom mogelijk niet alleen in de publieke ruimte maar ook op andere gebieden toepassing kunnen vinden, waar (teveel) regels een humane omgang eerder in de weg zitten dan bevorderen.

Het proces
De keuze voor een oplossing zoals Shared Space is ook altijd door gebruikers tot stand gekomen, de professionele ontwerpers en andere deskundigen zijn vooral faciliterend geweest. Dit proces is essentieel voor een goed en duurzaam ontwerp. Wanneer gebruikers een probleem ervaren in de openbare ruimte, op het gebied van onveiligheid, doorstroming, milieu-effecten, kwaliteit en andere aspecten, dan zal in een Shared Space-proces dit probleem niet worden overgenomen, maar worden de gebruikers geholpen bij het in kaart brengen van het probleem, bij het verkennen van alternatieve oplossingen en bij het realiseren van een voorstel voor oplossing. Niet alleen was het hún probleem, het werd daardoor ook hún oplossing. Een dergelijke oplossing is ook duurzamer dan één die van bovenaf is gekomen. Een mooi voorbeeld hiervan is het dorp Siegerswoude (zie onderstaande foto). Dit dorp bestaat uit twee gemeenschappen, gescheiden door een vaart, een provinciale weg en een tot voor kort gevaarlijke verkeerskruising. Een voor de hand liggende oplossing zou een rotonde zijn, maar het dorp koos voor een plein dat is ingericht volgens de principes van Shared Space (op zijn Fries: ‘Dielde Romte’). Het plein ligt er nu circa 2 jaar. Op vrijdag staat de viskraam op het plein en op een mooie zomerdag de ijscokar. De plek is een ontmoetingsplek geworden. Bewoners en ondernemers spreken zelfs over ‘ons dorpsplein’, waar het voorheen een naamloze kruising was.

Shared Space en het bestuur
Naast de rol van de gebruikers van de openbare ruimte is het van belang aan te geven welke rol het bestuur zou moeten spelen in het realiseren van Shared Space-oplossingen. Het vraagt van bestuurders iets anders dan alleen ’luisteren naar de burgers’. Het vraagt om een visie op de maatschappij en de openbare ruimte en het vraagt om een bepaling van het standpunt: welke beslissingen laat ik als bestuurder over aan de betrokkenen? Waar eindigt mijn verantwoordelijkheid en waar begint die van maatschappelijke partijen? Shared Space is meer dan inspraak en meespraak, het vraagt om de fundamentele bereidheid tot debat, argumentatie, verantwoordelijkheid en om een gemeenschappelijk leerproces. Shared Space heeft sterke bestuurders nodig. Ze moeten in staat zijn om het zoeken naar goede oplossingen aan anderen over te laten, en er zelf over te waken dat een eerlijk participatief proces rondom een aantal tevoren geformuleerde gedeelde belangen en doelen wordt georganiseerd. Ze moeten op afstand regisseren en ze moeten faciliteren. Helderheid over de speelruimte en de randvoorwaarden vooraf is geboden. Daarnaast is het zo dat Shared Space eigenlijk altijd raakt aan meerdere portefeuilles. Een sectoroverschrijdende samenwerking is nodig binnen het ambtelijk apparaat en tussen bestuurders. Ook de bestuurlijke ruimte moet dus worden gedeeld.

Shared Space wordt verankerd
Zoals aangegeven is zichtbaar dat het concept Shared Space, of vergelijkbare concepten als ‘Natuurlijk Sturen’ steeds meer plaats krijgt in beleid en dus als uitgangspunt voor de inrichtring van de openbare ruimte wordt gehanteerd. De provincie Fryslân heeft het concept verankerd in het provinciaal verkeers- en vervoerplan en biedt gemeenten in dit kader ondersteuning in projecten en bij de ontwikkeling van beleid. Tal van gemeenten verankeren het concept inmiddels in verkeersbeleid of ruimtelijk beleid. Dit zijn plattelandsgemeenten als Dantumdadiel en Opsterland maar ook de meer stedelijker gemeenten als Leeuwarden en oudgediende Smallingerland.

Deze verankering vertaalt zich ook in initiatieven van bijvoorbeeld het CROW en het ministerie van Infrastructuur en Milieu, waarbij het concept wordt beschreven en geduid (CROW-publicatie Duurzaam Veilig en Shared Space) [4]. Deze verankering vindt ook plaats in het buitenland , waarbij bijvoorbeeld het Department for Transport in het Verenigd Koninkrijk het concept aanbeveelt in: Guidance on the design of Shared Space streets. Een belangrijk handboek voor de ontwerper en planner. 

Ten slotte
Shared Space heeft na 20 jaar getoond een reëel alternatief te zijn voor de geregelde en soms overgeregelde openbare ruimte. De ambitie om de kwaliteit van de publieke ruimte daarmee te verhogen en het verblijf aangenamer te maken, is zowel in Nederland als in het buitenland te verwezenlijken. Maar er blijven nog vragen over zoals die over de toegankelijkheid, over de economische effecten en cultuurinvloeden op het gedrag, die niet onmiddellijk beantwoord kunnen worden. Daarvoor is meer research nodig en samenbrengen en ontwikkelen van nieuwe kennis door alle disciplines die zich met de openbare ruimte bezighouden. Het Kenniscentrum Shared Space wil daarin een centrale en aanjagende rol spelen.

Literatuur
1. Zie www.nhl.nl/sharedspace en www.hamilton-baillie.co.uk
2. Kenniscentrum Shared Space, Shared Space, het concept en zijn toepassing, in opdracht van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu. 2010.
3. Hans Boutellier en Nanne Boonstra, Zero tolerance en reguleringsdrift in de publieke ruimte kunnen anti-sociaal gedrag juist in de hand werken, NRC-Next, 13 januari 2010.
4. CROW-publicatie, Duurzaam Veilig en Shared Space- een vergelijking. Publicatie CROW 303.