Reizigers zijn volstrekt niet rationeel (VK6/2014)

Vraag aan Caspar Chorus:

In verkeersmodellen gedragen mensen zich als volledig rationele robots. Moet dat anders? En: kan dat anders?

Antwoord: twee keer ‘ja’
Er zijn honderden verkeersmodellen, en evenveel manieren waarop reizigers gemodelleerd worden in die modellen. Maar zo goed als zonder uitzondering zijn deze reizigers volstrekt rationeel. Ze kiezen de optie met de laagste reistijd. En als er ook kosten in het spel zijn, dan wegen ze beide criteria netjes af en kiezen ze de optie met het hoogste (gewogen) nut. Zijn de reistijden variabel? Dan berekent onze reiziger even snel het verwachte nut. En dat voor alle mogelijke routes, vervoerswijzen, en vertrektijdstippen.

Moet dat anders?
Ja. Het is de afgelopen decennia ruimschoots bewezen, dat mensen hun keuzes niet maken volgens de klassieke axioma’s van de micro-economie. Zelfs de bedenkers van die axioma’s bleken in experimenten niet te kiezen volgens de door henzelf opgestelde regels. En ook buiten de laboratoria van psychologen – bijvoorbeeld in supermarkten en op huizenjacht – blijkt dat wij onze keuzes baseren op een wirwar van heuristieken, die systematisch afwijken van wat economen rationaliteit noemen. Mobiliteit is geen uitzondering: onderzoek na onderzoek toont aan dat reizigers hun eigen manier hebben om kansverdelingen, bijvoorbeeld van reistijden, mentaal te verwerken. Ook zijn ze de ene keer risicomijdend en de andere keer juist risicozoekend. Dat hangt dan weer af van welke reistijd ze als referentiepunt in hun hoofd hebben. Nog een voorbeeld: mensen – en ook: reizigers – laten zich bij het maken van hun keuzes leiden door hoe de set van keuze-opties is samengesteld. Door slim te spelen met die keuzeset, kunnen keuzes slim gemanipuleerd worden. Sterker nog: zo wórden die keuzes gemanipuleerd. Want dit gebeurt allang in de praktijk, bijvoorbeeld in de showroom van de autodealer. Ook de Nederlandse overheid heeft oren naar dit soort ‘nudging’ technieken, die bijvoorbeeld worden ingezet om duurzaam mobiliteitsgedrag te ontlokken.

Kan dat anders?
Ja. Natuurlijk is het voor een modelbouwer makkelijker om te veronderstellen dat reizigers zich volledig rationeel gedragen. En, toegegeven, de eerste (verkeers-) modellen van niet-rationeel keuzegedrag waren nodeloos ingewikkeld. Maar de laatste tijd zijn op dit vlak flinke stappen gezet. Neem het Albatross-model van de TU Eindhoven, dat gebaseerd is op een stelsel van eenvoudige beslisregels. Ook theorieën over hoe reizigers omgaan met onzekere reistijden, zijn steeds efficiënter geworden; ze maken gebruik van de Nobelprijswinnende Prospect Theory. Een derde voorbeeld is het zogenaamde spijtmodel, dat aan de TU Delft is ontwikkeld. Dit model kan de effecten van keuzesetsamenstelling op keuzegedrag voorspellen, zonder dat het noemenswaardig ingewikkelder is dan standaard nutsmodellen. Het spijtmodel is inmiddels opgenomen in belangrijke softwarepakketten, wat het gebruiksgemak ten goede komt. Onlangs is een zogenaamd stochastisch evenwichtsmodel afgeleid voor spijt-minimaliserende reizigers; dit opent de deur naar verder verkeerskundig onderzoek naar spijtminimalisatie.

Tot slot:
Ok, mensen gedragen zich dus niet als rationele robots, en dit kúnnen we (verkeerskundig) modelleren. Maar dat betekent toch niet meteen dat we dergelijke irrationele gedragingen ook moéten modelleren? Dat klopt, maar uit onderzoek blijkt duidelijk, dat modellen waar een vleugje irrationaliteit in zit, empirisch regelmatig beter presteren dan modellen die dergelijk typisch menselijk gedrag negeren. Een belangrijke ‘maar’ is er wel: tot nu toe komt het empirische bewijs uit relatief kleinschalige studies. Zo is het hierboven genoemde evenwichtsmodel op basis van spijtminimalisatie alleen nog maar toegepast op een kleine stad (het onder verkeerskundigen bekende Winnipeg-netwerk). Het is dus nog niet duidelijk in hoeverre gevonden verschillen tussen al deze modellen door-echoën en ertoe doen op regionaal, laat staan landelijk niveau. Aan de TU Delft werken wij er hard aan, samen met verschillende externe partijen, om ook op deze vraag antwoord te krijgen. Wordt vervolgd!

 
Auteur: Marieke Hut 2