PAUK: Structurele tool regionale verkeersveiligheid (VK 4/2011)

Anita Heijkamp - ROV Utrecht

Eric van Dijk , Peter Roskam - Provincie Utrecht

Jurgen Koppen - RWS Utrecht

Aleid de Jong - BRU

Hans van Mook, Roel Brandt - Oranjewoud

Waar kunnen wegbeheerders in de provincie Utrecht zich het beste op richten als ze de verkeersveiligheid willen verbeteren? De Provinciale Aanpak Utrechtse Knelpunten (PAUK) laat in zeven groepen zien waar maatregelen het meest efficiënt zijn.

Het ROV-Utrecht heeft samen met Rijkswaterstaat, het Bestuur Regio Utrecht, de provincie Utrecht en het bureau Oranjewoud de belangrijkste verkeersveiligheidsknelpunten op de Utrechtse wegen in kaart gebracht. Doel was om op basis van bestaande data de rode draad aan te geven. In welke situaties valt de verkeersveiligheid in de provincie Utrecht nog het meest te verbeteren? En welke maatregelen zijn dan het meest effectief? Het resultaat bestaat uit zeven focusgroepen. Binnen een focusgroep wordt een keuze gemaakt voor de meest efficiënte een kansrijke maatregelen.

Aanleiding
Na een aantal jaren van afname liet de trend van het aantal doden en ziekenhuisgewonden in Utrecht weer een stijging zien. Het bestuur van het ROV-Utrecht heeft daarom gevraagd een aanpak te ontwikkelen waarmee zo snel en efficiënt mogelijk weer een dalende trend kan worden bereikt. Alle regievoerende partijen hebben daarom besloten samen te werken om tot een uniforme aanpak te komen. De bouwstenen hiervoor bleken grotendeels al voor handen te zijn: landelijk is er veel kennis beschikbaar over succesvolle maatregelen en zijn inschattingen bekend van de effecten daarvan. Jaarlijks worden er analyses gemaakt over de verkeersonveiligheid en wegbeheerders stellen beleids- en/of uitvoeringsplannen op.

Opvallend is wel dat in veel studies telkens nieuwe, lokale aandachtsgroepen werden benoemd en dat er per jaar veel verschillen optraden. Het bleek daardoor voor zowel beleidsmedewerkers als bestuur moeilijk om een consistente aanpak te hanteren. Conclusie: Het opnieuw opstellen van een nieuwe doelgroep- of locatieanalyse zou de provinciale aanpak niet verder brengen. Besloten werd daarom dat geen nieuwe ongevallenanalyses en -studies naar effecten van maatregelen zouden worden uitgezet. PAUK kreeg als randvoorwaarde mee uit te gaan van beschikbare kennis en juist door te pakken en vragen te beantwoorden in plaats van nieuwe op te roepen. Wel diende PAUK een integrale aanpak te kunnen bieden: het moest handvatten bieden voor de aanpak op het gebied van educatie, infrastructuur en handhaving.

Centraal stond dat er binnen PAUK een antwoord moest komen op de vragen:

1. Waarop kunnen de wegbeheerders in de provincie Utrecht zich het beste focussen als zij de verkeersveiligheid verder willen verbeteren?
2. Welke maatregelen zijn het meest kansrijk om deze problemen aan te pakken?

De methodiek
PAUK bestaat uit twee fasen: de probleemselectie en de maatregelselectie. De probleemselectie richt zich op het opsporen van de problemen waar in de provincie Utrecht de aandacht naar uit dient te gaan. Nadat deze problemen bepaald zijn, wordt in de maatregelselectie bepaald wat de meest waardevolle maatregelen zijn om elk probleem mee aan te pakken. Binnen beide stappen vindt een trechtering plaats (zie figuur 1).

Figuur 1: Schematische opzet PAUK

De probleemselectie

De probleemselectie is er op gericht de meest belangrijke knelpunten in de provincie Utrecht te bepalen. De probleemselectie kent vijf stappen: 

1. dataverzameling:
   om de meest belangrijke problemen in Utrecht te kunnen benoemen, heeft allereerst een uitgebreide inventarisatie plaatsgevonden van de beschikbare regionale verkeersveiligheidsstudies. Daarnaast is ook gekeken naar de landelijke trends;

2. bepalen probleemthema's:
   vanuit de beschikbare studies zijn de 'probleemthema's' bepaald. Probleemthema's zijn thema's die enerzijds vanuit de ongevallengegevens onderscheidend zijn en anderzijds in potentie kansen bieden om aan te kunnen pakken. Een voorbeeld hiervan zijn de HELMGRAS-feiten (HELMGRAS = Helmdracht, Gordeldracht, Rood-licht negatie, Alcoholgebruik en Snelheid). Dit zijn thema's die isoleerbaar en benaderbaar zijn, in tegenstelling tot bijvoorbeeld een opvallend verschil in ongevallen naar het geslacht van de betrokkenen;

3. bepalen subgroepen:
   per probleemthema is vervolgens in detail de omvang van de verkeersonveiligheid bepaald. Dit betreft een cijfermatige analyse vanuit bestaande studies. In deze stap is aan de hand van een vijfpuntsschaal de subgroepen onderling gescoord binnen het probleemthema. De subgroepen zijn gescoord op de omvang van de verkeersonveiligheid. Een subgroep binnen HELMGRAS is bijvoorbeeld de subgroep alcoholgebruik of rood-licht negatie;

4. beoordelen kansrijkheid:
   per subgroep is vervolgens bepaald hoe kansrijk het oplossen van het probleem is. De criteria die hierbij zijn gehanteerd zijn de oplosbaarheid (de beschikbaarheid van maatregelen om het probleem aan te pakken), de kosten en het draagvlak (afgeleid uit de mate waarin de aanpak van de subgroep in lokale beleids- en uitvoeringsplannen is opgenomen). Hoe kansrijker een subgroep, hoe groter de kans dat een maatregel tot effect gaat leiden in de verbetering van de verkeersveiligheid. Dit hoeft daarom ook niet persé te betekenen dat een maatregel met een hoge effectiviteit ook het hoogst scoort qua kansrijkheid. Een maatregel met een iets lagere effectiviteit, maar met lagere kosten en met een groter draagvlak kan binnen PAUK een kansrijkere maatregel zijn;

5. bepalen focusgroepen:
   vanuit stap 3 en 4 is per probleemthema en subgroep daarbinnen een totaalscore bepaald waarmee een aantal 'focusgroepen' is bepaald. Een focusgroep is een subthema dat er qua verkeersveiligheid negatief uitspringt, maar wel een hoge kansrijkheid heeft om aan te pakken. Dit zijn de groepen waar Utrecht-breed het meeste aandacht naar uit dient te gaan. Het resultaat is 7 focusgroepen.

De focusgroepen zijn het antwoord op de eerste vraag die centraal stond voor PAUK: 'Waarop kunnen de wegbeheerders in de provincie Utrecht zich het beste focussen als zij de verkeersveiligheid verder willen verbeteren?'

Het resultaat van de probleemselectie zijn 7 gelijkwaardige focusgroepen.

Het gaat hierbij in willekeurige volgorde om:

• alcohol
• voorrang/doorgang binnen de bebouwde kom
• de leeftijdsgroep 12-17 jaar
• kruispunten binnen de bebouwde kom, 50 km/uur
• motorfietsongevallen enkelstrooks rijkswegen
• bromfietsongevallen van 16-17, 18-24 en 60+ jarigen
• vrachtauto-ongevallen

De maatregelselectie

Om de 7 focusgroepen vanuit de probleemselectie ook succesvol aan te kunnen pakken, zijn in de maatregelselectie kansrijke en effectieve maatregelen bepaald.

De maatregelselectie kent 4 stappen: 

1. bepalen van mogelijke maatregelen:
   voor de focusgroepen zijn maatregelen geselecteerd. Hierbij is geput uit bestaande kennis over maatregelen en zijn alle waardevolle landelijke en regionale studies geraadpleegd, zoals effectiviteitstudies van Rijkswaterstaat, de SWOV en de KEM aanpak;

2. bepalen reikwijdte maatregelen:
   in deze stap is bepaald in hoeverre een maatregel op meerdere focusgroepen een effect heeft. Een maatregel kan immers voor meerdere problemen kansen bieden;

3. bepalen kansrijkheid per maatregel:
   per maatregel is de kansrijkheid bepaald op basis van de criteria effectiviteit en kosten. Onder de effectiviteit wordt de reductie van ongevallen/slachtoffers verstaan. De kansrijkheid is per maatregel vastgelegd in een vijfpuntsschaal;

4. selectie maatregelen per focusgroep:
   op basis van de reikwijdte en de kansrijkheid zijn de maatregelen per focusgroep gesorteerd. De meest interessante maatregelen hoeven daarbij niet persé de maatregelen te zijn met de meeste effectiviteit. Als een maatregel geen draagvlak heeft of hoge kosten heeft, zal deze lager scoren. Het resultaat is een omvangrijke 'catalogus' met interessante maatregelen die de verkeersveiligheidspartners kunnen inzetten om de focusgroepen aan te pakken.

Deze 'catalogus' met interessante maatregelen vanuit de maatregelselectie is het antwoord op de tweede vraag die centraal stond voor PAUK: 'Welke maatregelen zijn het meest kansrijk om deze problemen mee aan te pakken?'

De totstandkoming
Om tot een provinciespecifieke aanpak te komen hebben alle regievoerende partijen (Rijkswaterstaat Utrecht, Bestuur Regio Utrecht en de provincie Utrecht) samen met het ROV-Utrecht intensief samengewerkt. Elke partij bracht zijn specifieke kennis in. De wegbeheerders deden dit met name vanuit de infrastructurele kant. Het ROV-Utrecht bracht vooral kennis in vanuit de gedragkant. Er was sprake van een creatief proces waarbij het enthousiasme van alle partners goed heeft gewerkt. Vanuit de opdrachtgever is er ruimte gegeven voor verkennende stappen die soms nodig waren om te constateren dat die toch niet de gewenste informatie opleverden. Alleen hierdoor is uiteindelijk PAUK tot stand kunnen komen. Gezien het innovatieve karakter is de concept uitwerking aan de SWOV voorgelegd. Deze kwam met een aantal goede verbeterpunten die vervolgens zijn doorgevoerd.

PAUK in de praktijk
PAUK is geen keurslijf maar een hulpmiddel. Het is een strategisch aanvalsplan waarmee de verkeersveiligheid in de provincie Utrecht verbeterd kan worden. Het is één van de middelen die de regievoerders naast een jaarlijkse monitor, analyse software en regiodagen aanbieden aan de verkeersveiligheidspartners. PAUK geeft een handvat bij het maken van lokale beleidsplannen en het maken van keuzes voor te nemen maatregelen. PAUK is uitdrukkelijk bedoeld om daarbij een helpende hand te bieden en om te prikkelen. Het is niet de bedoeling om een specifieke aanpak, doelgroep of maatregel voor te schrijven.

Elke verkeersveiligheidspartner kan PAUK als volgt gebruiken:

• bepaal met welke focusgroep je aan de slag wilt gaan. Kijk daarbij naar de eigen verkeersveiligheidssituatie en denk aan samenwerking met partijen met welke je aan de slag kunt of wilt gaan;
• voor de gekozen focusgroepen biedt PAUK ideeën voor waardevolle maatregelen. PAUK biedt een catalogus met mogelijke effectieve maatregelen. Per focusgroep zijn de maatregelen in volgorde van kansrijkheid geplaatst. Het kiezen van matregelen blijft maatwerk: kijk wat het beste bij jouw lokale situatie aansluit;
• stel een lokaal maatregelprogramma samen en stem met de regievoerder (provincie, BRU en ROV) af voor welke maatregelen er mogelijkheden tot financiële en/of inhoudelijke ondersteuning bestaat.

Regionale verankering
Om de aanpak van de verkeersonveiligheid een krachtige impuls te geven, heeft provincie Utrecht samen met zeventien gemeenten, Rijkswaterstaat, Openbaar Ministerie arrondissement Utrecht en de politie Utrecht het ‘Convenant Provincie Utrecht Verkeersveiliger’ getekend. Met de ondertekening committeren zij zich aan heldere afspraken over verkeerseducatie, infrastructuur en handhaving, met het doel het aantal verkeersslachtoffers terug te dringen. PAUK heeft een plaats binnen dit convenant, namelijk als leidraad voor de keuze van maatregelen op het gebied van verkeerseducatie, infrastructuur en handhaving.

Kansen
PAUK is in eerste instantie een methodiek die specifiek voor de Utrechtse situatie is ingevuld. De methodiek kan ook voor andere regio's worden toegepast om ook daar focus aan te brengen op de aandachtsgroepen en kansrijke maatregelen. Als gevolg van de regiospecifieke ongevalskenmerken, verkeersveiligheidspartners en omgevingskenmerken, zullen wel regiospecifieke focusgroepen en maatregelen naar voren komen.

Informatie
Meer informatie is te vinden op de website van het ROV.

www.rov-utrecht.nl/actueel/rov-utrecht-nieuws/met-pauk-in-de-aanval_.html  

Onder andere het rapport en de brochure van PAUK is hier beschikbaar.

 
Auteur: Margriet Verhoog