Onderdendam, evaluatie van gedeelde ruimte op provinciale komtraverse (VK 4/2013)

Sjoerd Nota, Foppe Jorna, NHL Hogeschool

Arjan van der Zwaag, provincie Groningen

‘Een veilig en gemeenschappelijk gebruik van de openbare ruimte’. Zo luidden de doelstellingen van de herinrichting van de provinciale komtraverse door Onderdendam in Groningen. Dit project vormde voor wegbeheerder, provincie Groningen, een pilot voor de toepassing van het Shared Space-concept op een provinciale komtraverse. Een belevingsevaluatie levert leerpunten op.

Voor Onderdendam heeft deze opdracht geleid tot een integrale aanpak van de leefbaarheidsproblemen rondom de weg en tot een intensief en open planproces voorafgaande aan de herinrichting, die uiteindelijk in 2010 en 2011 plaatsvond.

In 2012 is een evaluatie van de herinrichting gehouden met bewoners, betrokken ambtenaren en adviseurs. Doelstelling van de evaluatie was om in de toekomst gerichter en efficiënter te kunnen werken aan veilige en aantrekkelijke provinciale komtraverses. Daarnaast wilde de provincie ervaring opdoen met belevingsonderzoek. De provincie evalueert al haar infrastructurele projecten cijfermatig, maar had nog geen ervaring met dit soort evaluatiemethodieken.

Specifieke vraag tijdens de evaluatie, is in hoeverre het inrichtingsconcept Shared Space en het hanteren van uitvoerige en open planprocessen met grote betrokkenheid van de gemeenschap voor de provincie Groningen meerwaarde kan hebben voor de herinrichting van provinciale wegen door leefgemeenschappen.

Herinrichting

Rond 2000 kreeg de leefbaarheidsproblematiek van Onderdendam een prominente plek op de bestuurlijke agenda’s. De leefgemeenschap met ongeveer 600 inwoners bevindt zich op een kruispunt van water- en regionale verkeerswegen, op zo’n 15 kilometer ten noorden van de stad Groningen. De bewoners van Onderdendam ondervonden destijds al geruime tijd overlast van het vele verkeer dat door het dorp reed.

Doelstelling

Nadat de optie van een randweg om het dorp van de bestuurlijke tafels verdween, hebben de gemeente Bedum, de provincie Groningen en de Vereniging Dorpsbelangen Onderdendam zich sterk gemaakt voor een alternatieve oplossing, met als resultaat het besluit in 2004 dat voor het oplossen van de leefbaarheidsproblemen zou worden ingezet op een herinrichting van het dorp, met de volgende doelstelling, geciteerd uit: ‘Herinrichting Onderdendam, eindrapport planstudie, provincie Groningen - oktober 2007’

‘Het versterken van de mogelijkheden voor een gemeenschappelijk en veilig gebruik van de openbare ruimte in Onderdendam voor de diverse gebruikers’.

Via open planproces naar Shared Space

De provincie en gemeente Bedum hebben bij de herinrichting van Onderdendam gekozen voor een uitvoerig en open planproces, waarbij veel ruimte is geboden voor inbreng vanuit de gemeenschap. Ook heeft de provincie het inrichtingsconcept Shared Space gekozen als uitgangspunt voor de herinrichting van de komtraverse.

De plannen zijn opgesteld tijdens een planproces, dat uiteindelijk ongeveer drie jaar in beslag nam, door een werkgroep bestaande uit vertegenwoordigers van bewoners, politie, provinciale en gemeentelijke ambtenaren en een aantal externe adviseurs.

Het plan

Op basis van een uitvoerige analyse van de verkeersproblemen, en van zaken als de cultuurhistorie en het landschap, is door de werkgroep een visie opgesteld. Deze visie was breder dan alleen de verkeerskundige herinrichting van de komtraverse, en betrof ook de ontwikkeling van een aantal wandelpaden in en rondom het dorp en een brug over het Boterdiep.

      Centrale plein met asfaltprint nabij de brug

De visie voor de komtraverse bestond uit het invoeren van een maximaal toegestane snelheid van 30 km/uur, de toepassing van rabatstroken langs de rijloper, het aanbrengen van subtiele hoogteverschillen tussen de rijloper en de stoepen, het aanleggen van een plein in het centrum van het dorp en een sterke eenduidigheid in ontwerp en materiaalgebruik. Deze principes zijn vertaald in schetsontwerpen en zijn tijdens werksessies met de bewoners nader gedetailleerd. Zo was de toepassing van gebakken klinkers in de kom, onderdeel van het plan.

Juist deze klinkers leidden al snel na afronding van het project in 2011 tot klachten van aanwonenden. Dit leidde ertoe dat een groot deel van de klinkerverharding in het najaar van 2011 is vervangen door een asfaltverharding met een straatprint.

Evaluatie

Tijdens de evaluatie, die de provincie Groningen met hulp van het kenniscentrum Shared Space van NHL Hogeschool uit Leeuwarden uitvoerde in 2012, is teruggekeken op het planproces en de behaalde resultaten van de herinrichting. Hiervoor is met vrijwel alle betrokken bewoners, ambtenaren en adviseurs uit de werkgroep uitgebreid gesproken over de wijze waarop het planproces is ervaren. Ook zijn bewoners, passanten en betrokken externe adviseurs gevraagd naar specifieke aspecten, waaronder gebruik, verkeersveiligheid, beeldkwaliteit en verkeersoverlast. Daarnaast is passanten en bewoners van Onderdam via een enquête gevraagd naar hun mening over het gehanteerd planproces en de resultaten van de herinrichting.

Uitkomsten evaluatie planproces

Tijdens de planvorming is sprake geweest van intensieve betrokkenheid van de verschillende overheden en bewoners uit het gebied. Betrokkenen concluderen dat deze aanpak leidt tot een groter wederzijds begrip tussen burgers en ambtenaren. Door met elkaar samen te werken op basis van gelijkwaardigheid is een plan ontstaan dat een grotere mate van eigenheid en identiteit kent. De werksessies en bijeenkomsten, maar ook de gezamenlijke excursie naar voorbeeldprojecten in de regio, hebben dit gevoel versterkt.

Spelregels nodig

Tegelijkertijd is geconcludeerd dat voor een open participatieproces wel een aantal duidelijke spelregels nodig zijn. Zo dienen doelstellingen, uitgangspunten, afbakening van het project, de rolverdeling, de invloed van een bewonersvertegenwoordiging op de uitkomsten en de te volgen processtappen en planning, voor alle betrokkenen vooraf en tijdens het planproces helder te zijn en te blijven. Ook moet goed worden na gegaan in hoeverre bewoners in een werkgroep een representatieve vertegenwoordiging van de gemeenschap zijn en hoe zij geholpen kunnen worden om goed met de achterban te communiceren.

Uitkomsten evaluatie projectdoelstellingen

Naast de evaluatie van het planproces is beoordeeld of de oorspronkelijk beoogde doelstellingen ook zijn behaald. Hoewel de projectdoelen destijds formeel niet nader geconcretiseerd zijn dan hierboven aangegeven, bleek uit gesprekken met alle betrokkenen dat het verbeteren van de beeldkwaliteit en verkeersveiligheid, het terugdringen van de verkeersoverlast en het vergroten van de gebruiksmogelijkheden van de openbare ruimte tijdens het planproces, als belangrijke doelen van de herinrichting zijn benoemd.

Zowel uit meningen van bewoners, passanten, betrokken professionals en onafhankelijke experts blijkt dat de beeldkwaliteit in Onderdendam na de herinrichting is toegenomen. Onderdendam heeft volgens de overgrote meerderheid van de betrokkenen en ondervraagden een fraaiere en eenduidigere uitstraling gekregen, waarbij vooral de toepassing van de gebruikte verhardingsmaterialen, straatmeubilair en de nieuwe poortconstructies aan de randen van het dorp als belangrijkste onderdelen zijn genoemd.

Geen lagere snelheden

Ook de verkeerskundige situatie is op diverse aspecten onderzocht. Volgens het grootste deel van de ondervraagden zijn de verkeersveiligheid en de overzichtelijkheid na de herinrichting gelijk gebleven of afgenomen. Voor de (gevoelde) snelheid van het autoverkeer geldt dat het merendeel van de ondervraagden meent dat de snelheid van het autoverkeer ondanks de verlaging van de maximale snelheid van 50 km/uur naar 30 km/uur en de herinrichting niet heeft geleid tot lagere snelheden van het autoverkeer.

Hinder

Een groot deel van de ondervraagden ondervindt vanwege slechte doorstroming en geluidsoverlast nog hinder van het gemotoriseerde verkeer. Dit doet afbreuk aan de verblijfskwaliteit. Ook heeft de herinrichting volgens ondervraagden nog nauwelijks geleid tot functiewijzigingen of een ander gebruik van de openbare ruimte.

Paaltjes
De bestaande verkeerskundige functie van de traverse drukt volgens betrokkenen een stevig stempel op de wijze waarop de openbare ruimte van Onderdendam uiteindelijk is ingericht, evenals op het gebruik door bewoners en passanten en de wijze waarop de ruimte wordt beleefd. Daarnaast doet een niet overal optimale toegankelijkheid van de openbare ruimte voor voetgangers afbreuk aan het streven tot een zo veel mogelijk gemeenschappelijk gebruik van de openbare ruimte. Dit komt mede doordat scheidende elementen, in de vorm van paaltjes de openbare ruimte enigszins verdelen in aparte domeinen voor auto’s en voetgangers.

      Centrale plein nabij Waterschapshuis met asfaltprint

Wat de daadwerkelijke effecten van de herinrichting op de verkeersveiligheid, rijsnelheden en verkeersintensiteiten zijn, zullen een verkeersveiligheidsanalyse en verkeerstellingen en -metingen in de toekomst moeten uitwijzen.

Shared Space

Uit het onderzoek is gebleken dat vrijwel iedereen van mening is dat de beeldkwaliteit van de komtraverse door Onderdendam als gevolg van de herinrichting is toegenomen. Hiermee lijkt een van de doelstellingen van de toepassing van Shared Space verwezenlijkt. Op diverse plaatsen wordt echter afbreuk gedaan aan de principes van Shared Space. Dit komt met name door de toepassing van traditionele wegprofielen op de wegen die naar het centrumgebied leiden, de toepassing van grijs asfalt hierop en de afbakenende werking van fysieke elementen langs de rijloper. Hierdoor wordt afbreuk gedaan aan het oorspronkelijk beoogde gevoel van een gemeenschappelijke openbare ruimte voor alle gebruikers in Onderdendam.

Leerpunten evaluatie

Belangrijke doel van de evaluatie was om lessen te trekken voor toekomstige projecten. Met de betrokkenen zijn onder andere de volgende leerpunten benoemd:

Procesmatig:

• Een uitvoerig planproces leidt wel tot grotere betrokkenheid, maar niet automatisch tot meer draagvlak.
• Een meerwaarde van een uitvoerig participatief proces is het benutten van de lokale kennis, vaardigheden en wensen van bewoners. Dit leidt tot een kwalitatief beter plan dat beter aansluit bij de ontwikkelingsrichting van een gemeenschap.
• Het is van belang om bij alle betrokkenen realistische verwachtingen te scheppen over de uitkomsten van een planproces (verwachtingsmanagement).
• Het is van belang verschillende fases van een planproces nadrukkelijk af te bakenen en de gemaakte keuzes en afwegingen goed te communiceren.
• De rol van bewoners in een klankbord- of begeleidende werkgroep moeten expliciet worden gemaakt.
• Projectscope, kaders, tijdspad en budget dienen voor alle betrokkenen helder te zijn.
• Vaart houden in het doorlopen van het planproces en blijven communiceren; ook als er een tijdje niets gebeurt.
• Verschillende communicatiestijlen hanteren in dialoog met burgers. Organiseer niet alleen informatiebijeenkomsten, maar denk ook aan enquêtes en nieuwe media.
• Excursies naar voorbeeldlocaties zijn erg waardevol, maar dienen voor de projectlocatie wel representatief te zijn.
• Maak vooraf een actoren-analyse waarin onder andere de representativiteit van een wijkraad of plaatselijk belang wordt meegenomen.

Inhoudelijk:

• Shared Space biedt als concept voor de inrichting van de openbare ruimte kansen voor een bredere en meer integrale insteek van wegenprojecten; waarbij de winst met name ligt op het vlak van ruimtelijke kwaliteit.
• Benader een herinrichting vanuit de netwerkgedachte; laat een verkeerskundige afwaardering op lokaal niveau samengaan met een opwaardering van het bovenlokale netwerk en stimuleer het gebruik ervan.
• Borg vooraf gekozen uitgangspunten tijdens het planproces en tijdens de uitvoerings- en de beheerfase.
• Er zijn maatschappelijke grenzen aan de toepassing van Shared Space; acceptatie van gevoelens van onveiligheid en onoverzichtelijkheid kent zijn grenzen.
• Weeg, naast het beoogde eindbeeld, de civiel-technische aspecten voldoende zwaar en wees terughoudend met de toepassing van klinkerverharding op veen- en klei-ondergronden.

      Pleinachtige ruimte nabij kerk Onderdendam

Alle uitkomsten van de evaluatie zijn opgenomen in een publicatie die verkrijgbaar is via kenniscentrum Shared Space NHL Hogeschool.  www.nhl.nl/sharedspace

Het achterliggend onderzoeksrapport kan via de provincie Groningen, afdeling Verkeer en vervoer worden opgevraagd.

 
Auteur: Margriet Verhoog