Hoe oplossingen nieuwe problemen creëren

Ons huidige mobiliteitssysteem is gebouwd op het idee dat groei goed is en dat mobiliteit de motor is van onze economie. Maar wat als we dat idee in twijfel trekken? Wat als we de noodzaak van groei en de rol van verplaatsing in ons leven bevragen? In een gesprek met Zeger Schavemaker, verkeerskundige en werkzaam bij de gemeente Amsterdam, kijken we naar de geschiedenis van Verkeerskunde en onderzoeken we hoe het denken over ons vakgebied een duurzamer en mensgerichter pad kan inslaan.

Zeger dook diep in het verleden van het 75 jarige bestaan van het tijdschrift Verkeerskunde door een aantal willekeurige uitgaven te analyseren. Deze analyse laat niet alleen zien hoe het denken over verkeer is veranderd, maar ook hoe sommige problemen steeds opnieuw terugkomen. Hij merkte op hoe fundamentele aannames, zoals de overtuiging dat groei altijd goed is (‘stilstand is achteruitgang’) en dat verkeer economische vooruitgang moet faciliteren (‘draaiend houden van de economie’), door de jaren heen niet zijn veranderd. Deze diepgewortelde vooronderstellingen sturen niet alleen beleid en uitvoering, maar beperken ook het vermogen om echt anders te denken. “Als we blijven opereren binnen dezelfde denkbeelden, blijven we in feite dezelfde problemen reproduceren,” aldus Schavemaker.

“Het patroon is fascinerend: het huidige mobiliteitssysteem is een gegeven, de groei van mobiliteit is goed en noodzakelijk want dat doen we voor de groei van de economie. De gevolgen van de groei van mobiliteit komen echter steeds terug waarbij we deze problemen vervolgens proberen te mitigeren met projecten, onderzoeken, beleid, innovatie, management en gedragsverandering.”

75 jaar Verkeerskunde: de problemen en oplossingen
 De problemen van de groei van mobiliteit zijn gedurende 75 jaar vrijwel gelijk gebleven: capaciteit van infrastructuur en netwerken, onveiligheid, effecten op kinderen, milieu- en omgevingseffecten, hinder of tijdverlies, ruimtegebruik en de kosten voor instandhouding. In die 75 jaar zie je verschuivingen in hoe deze problemen opgelost dienden te worden. Verkeerskunde begon ooit als het vakblad Verkeerstechniek vanuit de wegenbouw, al snel kwamen daar systemen bij. Later werden oplossingen gezocht in parkeren, beter benutten of verkeersmanagement, ondergrondse infrastructuur, druk op steden verminderen (transferia/P+R), SMART technologische oplossingen, incidentmanagement en werkgeversaanpakken. De oplossingsrichtingen die door de jaren heen gelijke aandacht kregen waren impact op omgeving (geluid en milieu), verkeersveiligheid en gedragsbeïnvloeding. Het is ontstellend dat de analyse laat zien dat het vakgebied 75 jaar bezig is met oplossingen voor de effecten van de groei van mobiliteit, onveiligheid en de impact op de omgeving zonder dat deze echt opgelost worden. We zijn bezig met systeemoptimalisaties: minder autoverkeer, minder hinder, minder files, meer systemen, meer ‘seamless’, meer regie, meer keuze, ander gedrag etc.

Schavemaker benadrukt dat deze aanpak niet duurzaam is. “De analyse laat zien dat we telkens bezig zijn om de symptomen van groei aan te pakken, in plaats van het systeem zelf fundamenteel te herzien. We blijven pleisters plakken op steeds terugkerende wonden, terwijl de onderliggende oorzaak onbehandeld blijft. We lossen eigenlijk niks echt op” zegt Schavemaker. “We moeten de onderliggende denkbeelden en vragen onderzoeken en ons afvragen wat mobiliteit eigenlijk zou moeten betekenen en hoe verplaatsingen bijdragen aan een goed leven.”

De dominanten filosofie achter verkeer
Volgens Schavemaker komen er een aantal fundamentele denkbeelden uit de analyse. Deze denkbeelden zijn niet uniek voor mobiliteit en zijn diepgeworteld in onze samenleving. “We geloven dat groei vooruitgang is en dat de vraag en de markt gefaciliteerd moeten worden, maar we stellen zelden de vraag of dat wel klopt en of groei altijd wel het doel moet zijn.”

Daarnaast hanteren we het mensbeeld van een rationeel individu wat streeft naar vrij zijn en eigen keuzes maakt. Het ideaal van vrijheid is een veelgebruikte rechtvaardiging voor onze systemen. “Vrijheid wordt vaak verbonden aan de auto,” legt Schavemaker uit. “Maar in werkelijkheid zijn keuzes over hoe we ons verplaatsen vaak beperkt door factoren zoals infrastructuur, kosten en maatschappelijke normen. Hoe vrij zijn de keuzes eigenlijk echt? De keuze uit vele kleuren of opties voor je auto? Of de keuze of je echt een auto wilt? Wat is de invloed van gedragsverandering?”

Hij wijst erop dat deze focus vaak leidt tot beleidskeuzes die andere belangrijke aspecten negeren. “De artikelen laten zien dat we ons richten op het faciliteren van verkeer voor iedereen die al onderweg is (het utilitarisme) en sturen vanuit abstracte grootheden die we vanuit een mechanistisch wereldbeeld berekenen met modellen en rekenmethoden.”

Volgens Schavemaker moeten we meer aandacht besteden aan de menselijke ervaring en een goede leefomgeving van de mens. “Hoe voelt het om elke dag te reizen? Wat betekent het voor je kwaliteit van leven? Hoe is je verhouding tot de natuur? Deze vragen worden zelden gesteld, maar zijn essentieel als we echte verandering nastreven.”

Van Groei naar Goed in leven in nabijheid
Schavemaker pleit voor een fundamentele verandering in hoe we naar verkeer kijken. “Het moet niet alleen gaan om meer wegen en meer vervoer, maar om wat echt belangrijk is: wat goed is voor de mens en haar omgeving. Van veronderstelde behoeftes naar vervulling van werkelijke behoeftes,” In plaats van meer groei, noemt hij de rol van nabijheid voor een beter ingericht systeem. Dit betekent het creëren van leefomgevingen waarin voorzieningen binnen handbereik zijn, zoals activiteiten, werkplekken, openbare ruimtes die uitnodigen tot ontmoeten en ontspannen, waar veel interacties te beleven zijn met de natuur en waar kinderen zelfredzaam kunnen zijn en we minder afhankelijkheid zijn van gemotoriseerd vervoer. Dan gaat het niet meer alleen over mobiliteit, maar een andere invulling van het leven, werk en economie. Van een steeds drukker leven met grote impact op ongelijkheid en ecologische ontwrichting naar gezond, eerlijk en veilig leven. “Als alles wat je nodig hebt dichtbij is, heb je minder reistijd, meer rust en meer mogelijkheden om je omgeving te waarderen.”

Schavemaker benadrukt het belang van samenwerken met gemeenschappen. “We moeten luisteren naar wat mensen echt nodig hebben in een goed gesprek over mens zijn en onze behoeftes, in plaats van oplossingen van bovenaf op te leggen.”

“Verkeer raakt zoveel aspecten van ons leven,” zegt Schavemaker. “Door deze complexiteit te erkennen, kunnen we veel betere keuzes maken.”

Uitdagingen voor verkeerskunde
Volgens Schavemaker kunnen verkeerskundigen leren omgaan met onzekerheid en het loslaten van traditionele modellen. “De analyse laat zien dat het vakgebied de neiging heeft om alles te willen voorspellen en controleren ‘meten is weten’, maar als we het mechanistisch wereldbeeld los laten moeten we accepteren dat niet alles te meten is en met indicatoren door mensen te sturen is.”

Daarnaast benadrukt hij dat verandering niet alleen op beleidsniveau plaatsvindt. “Iedereen die in dit vakgebied werkt, kan bijdragen aan een nieuwe manier van denken en verbeelden hoe het zou kunnen zijn. Het begint met kleine stappen, zoals het stellen van andere vragen en het betrekken van nieuwe perspectieven.” Zeger Schavemaker nodigt uit tot een radicale heroverweging van de rol van verkeer in ons leven. “Niet groei, maar welzijn en waarden kunnen centraal staan. Dit vraagt om een fundamentele verschuiving in hoe we denken, plannen en werken en dat vraagt om meer reflectie binnen het vakgebied. Welke aannames liggen ten grondslag aan jouw werk? Hoe bepalen die onze keuzes? Deze vragen zijn essentieel om te voorkomen dat we in dezelfde valkuilen blijven stappen. Blijven we oplossingen bedenken voor de fouten die inherent in het mobiliteitssysteem zitten of gaan we ons richten op de rol van verplaatsing in een goed leven die passend is in onze leefomgeving?”

Schavemaker sluit af met een oproep: “Wat wil je dat jouw werk bijdraagt aan de wereld? Vanuit reflectie onze bijdrage aan de samenleving veranderen.” Sluit aan bij een van de Filosofie Cafés die Schavemaker volgend jaar in samenwerking met Verkeerskunde gaat organiseren.