Drie langdurige gratis-ov-pilots in Noord-Brabant

Gratis of heel goedkoop openbaar vervoer remt autogebruik amper af. Het haalt mensen van de fiets af of genereert alleen maar extra mobiliteit. Anders dan de inzet van gratis ov bij speciale gelegenheden, zoals wegonderhoud, genereert het meestal geen werkelijke omslag. Feiten of vooroordelen? Noord-Brabant wil het naadje van de kous weten. Ondanks een veelvoud aan lopende landelijke experimenten, zet de provincie in op drie, anderhalf jaar durende pilots.

Minder autogebruik is bij deze pilots niet het enige zaligmakende criterium. 'Gratis ov kan ook mensen uit hun sociaal isolement halen', licht projectcoördinator Erica Vergroesen van de provincie toe. Na een Statenmotie begin dit jaar dienden een kleine 20 gemeenten voorstellen in voor drie pilot-categorieën, te weten geheel gratis ov, wat bijvoorbeeld Tilburg wil, gratis ov voor doelgroepen (65+ en 12-, al dan niet in daluren) of gratis ov op een bepaald corridor, zoals Breda-Oosterhout-Terheijden.
Succescriteria zijn nog niet kwantitatief gedefinieerd, maar Vergroesen geeft aan dat de volgende, geformuleerde doelen vooralsnog even zwaar zullen tellen: terugdringing van congestie/autogebruik en bevordering van bereikbaarheid, betere luchtkwaliteit, meer maatschappelijke participatie en toename van het ov-gebruik.
Eenduidigheid over de monitoring- en onderzoekmethode bestaat nog niet. Dat volgt na de aanwijzing van de drie pilots door Gedeputeerde Staten. Daarna volgt de praktische voorbereiding van de proeven.
Appels- en perenvergelijkingen liggen bij evaluatie van de gratis ov-experimenten al gauw op de loer. Niet alleen omdat louter vervoerskundige (modal split) effecten zich moeilijk laten meten met sociale motieven en uitkomsten, maar ook omdat imponerende stijgingspercentages van ov-gebruik zich al gauw lenen voor een bedrieglijke successtory. Dat in het Belgische Hasselt, dat al sinds 1997 gratis ov kent, het ov-gebruik 1200 procent steeg, zegt bijvoorbeeld meer over de povere kwaliteit en het minieme gebruik voordien dan dat daarmee de stedelijke autodominantie zou zijn doorbroken. 'Het openbaar vervoer in Hasselt bevindt zich nu op gemiddeld Nederlands niveau', relativeert Vergroesen.
Dichter bij huis: het goedkope Roosendaalse eurobuskaartje voor de zaterdag, koopavond en koopzondag genereerde extra ov-gebruik, maar ook hier past relativering. Bijna 54 procent van de reguliere gebruikers ging sowieso altijd al met de bus en - opmerkelijker nog - niet minder dan 40 procent zou anders met de fiets zijn gegaan.
'De substitutie ten opzichte van de auto is in Roosendaal beperkt. Er is sprake van meer mobiliteit en niet echt van minder autokilometers. Eerder worden mensen van de fiets afgetrokken', zegt teamleider onderzoek en mobiliteit Don Guikink van DTV Consultants in Breda, dat het Roosendaalse project evalueerde. 'Vraag is wat je met extra geld voor ov het beste kunt doen. Gratis ov kost veel en kan een sta-in-de-weg zijn voor echte kwaliteitsverbetering, je ontneemt vervoerders een prikkel om zelf wat aan de kwaliteit te doen.’ Nog een berekening: voor ruim 100 miljoen euro extra is het ov in geheel Noord-Brabant gratis te maken. Gevolg? Ruim een jaar geleden gaven Goudappel Coffeng en Hypercube Business hierop een ontnuchterend antwoord: het busgebruik verdubbelt wel van 1,1 naar 2,3 procent, maar het autogebruik blijft vrijwel gelijk terwijl de fiets in de modal split licht inlevert.

Appels en peren
Ondertussen timmeren steeds meer bestuurders aan de weg met gratis-ov-projecten. Staatssecretaris Tineke Huizinga van Verkeer en Waterstaat gaf in augustus dit jaar antwoord op de 'appels-en-peren'-vraag die nu eenmaal bij wisselende pilotdoelstellingen en uiteenlopende onderzoeksmethodieken aan de orde is. Bij de negen landelijke gratis-ov-experimenten voor forensen bij structurele fileknooppunten -vanuit Noord-Brabant doet daar Stadsregio Eindhoven aan mee – wordt met een monitoringskader van Rijkswaterstaat gewaakt over de vergelijkbaarheid van stedelijke bereikbaarheid, fileafvlakking en eventueel benodigde extra ov-capaciteit. Separaat wordt het effect van gratis-ov-acties bij groot wegenonderhoud onderzocht. Dit wordt in 2008 geëvalueerd, maar in dit geval staat de onderzoekmethode nog niet vast.
Ten slotte 'draaien' er nog vier regio-experimenten voor gratis ov voor 65-plussers. Het onderzoek richt zich hier op de effecten op sociaal isolement, eenzaamheid, ov-capaciteit en op (eigen) autogebruik en regiotaxi.