Beprijzen, belonen of een budget? (VK 1/2010)

Verwachte effectiviteit en aanvaardbaarheid van prijsprikkels

Janet van Delden, Arcadis

Een samenvatting van dit artikel is gepubliceerd in Verkeerskunde 1/2010

De auto biedt voor vele mensen veel voordelen. Het is een snel, comfortabel en flexibel vervoersmiddel. Maar, zoals algemeen bekend, heeft het grootschalige gebruik van de auto ook negatieve gevolgen. Een bekend gevolg waar vele mensen elke dag mee geconfronteerd worden is congestie tijdens de spitsperioden. Op verschillende manieren wordt geprobeerd om de congestie te laten afnemen. Eén van deze manieren is het gebruik van prijsmaatregelen. Verschillende vormen van prijsmaatregelen worden in Nederland toegepast om de spitsproblematiek aan te pakken. Hierbij kunt u bijvoorbeeld denken aan de Spitsmijden-projecten en de invoer van Anders Betalen voor Mobiliteit. Globaal kunnen drie vormen van prijsmaatregelconcepten worden onderscheiden: beprijzen, belonen en een budget.

Bij beprijzen moeten automobilisten betalen voor het rijden in de spits. Bij beloningen krijgen automobilisten geld toe als ze buiten de spits rijden. En een budget is een combinatie van beide. Spitsrijders ontvangen een fictief geldbedrag voor een bepaalde periode. Elke keer als ze in de spits rijden gaat er een bepaald bedrag van het budget af. Als aan het einde van de periode nog geld over is van het budget, wordt dit aan de deelnemer uitgekeerd. De deelnemer ontvangt dan dus een beloning. Als de deelnemers over hun budget heen gaan moeten ze bij betalen, dan is het dus een vorm van beprijzen.

Alle drie de concepten worden in verschillende vormen in Nederland toegepast om de spitsproblematiek aan te pakken. Maar welk van de concepten is nu het meest effectief volgens de spitsrijders? En wat is het meest aanvaardbare concept? En welke invloedsfactoren liggen hier aan ten grondslag?

Om antwoord te krijgen op deze vragen heeft Janet van Delden haar afstudeeronderzoek [1] voor de opleiding Civiele Techniek van de Universiteit Twente hier op gericht. Zij heeft dit onderzoek uitgevoerd bij ARCADIS. Afgelopen zomer is ze op het onderwerp afgestuurd en inmiddels is ze werkzaam bij ARCADIS als verkeerskundig adviseur.

Literatuuronderzoek en focusgroepen

Door middel van een uitgebreide literatuurstudie is onderzocht welke kennis er is op het gebied van de verwachte effectiviteit en aanvaardbaarheid van prijsmaatregelen in het verkeer. In de literatuur [o.a. 2, 3, 4 en 5] worden tal van factoren genoemd die van invloed kunnen zijn op de aanvaardbaarheid en verwachte effectiviteit van prijsmaatregelen. De huidige kennis is echter niet toereikend om een gefundeerde keuze te kunnen maken tussen de concepten beprijzen, belonen en een budget en om een onderbouwde invulling te geven aan de concepten. De wordt veroorzaakt door een tweetal punten.

Ten eerste is er maar in beperkte mate onderzoek gedaan naar beloningsmaatregelen en maatregelen waarbij met een budget wordt gewerkt in het verkeer. Het merendeel van de invloedsfactoren die in de literatuur worden genoemd zijn gebaseerd op onderzoek naar beprijzingsmaatregelen. Ten tweede is er geen eenduidige beeld over welke factoren nu daadwerkelijk van invloed zijn en in welke mate. Vanuit de literatuur kan geen eenduidig antwoord gegeven worden op de vraag welke factoren belangrijker zijn dan andere factoren. Gezien deze twee punten is er voor gekozen om naast een literatuuronderzoek ook een kwalitatief onderzoek uit te voeren met behulp van de focusgroepen.

In totaal zijn vier focusgroepen samengesteld, elke groep bestaande uit 6 tot 7 deelnemers. Met elke groep is gedurende twee uur gediscussieerd over de verwachte effectiviteit en de aanvaardbaarheid van de prijsmaatregelconcepten beprijzen, belonen en een budget. De deelnemers waren geen verkeerskundigen maar willekeurige automobilisten. Gezien het onderwerp prijsmaatregelen betrof, is rekening gehouden met de vraag of de deelnemer wel of geen reiskosten vergoeding krijgt. Zo was er een groep met enkel leaserijders, een groep met automobilisten die een reiskostenvergoeding krijgt van de werkgever en een groep die geen reiskostenvergoeding krijgt van de werkgever. De laatste, vierde, groep was op dit gebied een gemengde groep.

Om de concepten duidelijk uit te kunnen leggen aan deelnemers is gebruik gemaakt van een fictieve case. Aan de deelnemers is voorgelegd dat, ten gevolge van grootschalig onderhoud aan één of meerdere bruggen, een prijsmaatregel moet worden ingezet tijdens de spits bij een brug gedurende een half jaar, om de verwachte toename in files te beperken. Het zou gaan om een brug in de Stadsregio Arnhem – Nijmegen. Alle deelnemers zijn geworven in samenwerking met de Stadsregio Arnhem-Nijmegen en maakten veel gebruik van het wegennet in deze regio. Gezien deze regio veel bruggen bevat, was de verwachting dat de deelnemers zich een goede voorstelling konden maken van de case.

Invloedsfactoren: Resultaten die de bestaande kennis bevestigen

Zowel uit de literatuur als de focusgroepgesprekken blijkt dat de prijsverandering, het aanbod alternatieven en de tijdsduur tussen gedrag en gevolgen belangrijk zijn voor de verwachte effectiviteit van prijsmaatregelen. De invloedsfactoren zijn hieronder kort toegelicht aan de hand van een quote.

 “Hollanders zijn krenterig.”

De prijsverandering is voor veel spitsrijders een belangrijke reden is om op zoek te gaan naar een alternatief. Een prijsverandering rond de vier euro per keer is volgens de deelnemers voldoende stimulans.

 “Om zes uur wil ik warme prak.”

Het effect hangt voor een groot deel af van het aanbod alternatieven wat beschikbaar is. Het alternatief wat bij de spitsrijders als eerste in hun op komt is een alternatieve route. Flexibele werktijden zijn niet altijd mogelijk en daarnaast vinden ze het vaak vanuit persoonlijk belang ook niet wenselijk.

 “Als je elke dag moet betalen, dan voel je het meer.”

Om te benadrukken als gevolg waarvan spitsrijders moeten betalen of geld krijgen is het van belang dat de tijdsduur tussen gedrag en gevolgen zo klein mogelijk is. De tijdsduur kan verkleind worden door gebruik te maken van sms of e-mail.

Met betrekking tot de aanvaardbaarheid van prijsmaatregelen blijkt zowel uit de literatuur als uit de focusgroepgesprekken dat de rechtvaardigheid en de verwachte effectiviteit een belangrijke rol spelen. Net als de invloedsfactoren voor de verwachte effectiviteit zijn ook deze invloedsfactoren hieronder kort toegelicht aan de hand van een quote.

“Je hebt recht op de weg, daar betaal je belasting voor.”

De aanvaardbaarheid van de prijsmaatregelen is voor een groot deel afhankelijk van de vraag of automobilisten de maatregel als rechtvaardig beoordelen. Onafhankelijk van welke maatregel wordt ingevoerd is het voor de rechtvaardigheid van belang dat automobilisten een redelijk alternatief hebben. Aanbevolen wordt om alternatieven aan te bieden indien deze niet aanwezig zijn. Indien beprijzen voor de lange termijn en landelijk wordt ingezet is het vanuit rechtvaardigheidsoverwegingen aan te bevelen om de huidige vaste belastingen voor het autogebruik af te schaffen of in ieder geval te verkleinen. In het geval van belonen en een budget vallen de mensen die nu al het gewenste gedrag vertonen buiten de boot. Ter bevordering van de aanvaardbaarheid wordt daarom aanbevolen om de beloning of het budget geheel te financieren uit de belastingen die gerelateerd zijn aan het autogebruik en hier over te communiceren, zodat mensen die geen auto hebben weten dat ze niet mee betalen aan deze beloningen.

“Dit gaat ontzettend veel geld kosten, hiervan kunnen ze beter een nieuwe brug bouwen.”

Indien spitsrijders verwachten dat een maatregel effectief is neemt de aanvaardbaarheid toe. De verwachte effectiviteit kan toe nemen door te communiceren over eerder behaalde positieve resultaten bij praktijkproeven in binnen- en buitenland.

Invloedsfactoren: Nieuwe inzichten vanuit de resultaten

Uit de focusgroepgesprekken blijkt dat zowel voor de verwachte effectiviteit als de aanvaardbaarheid, behalve de kenmerken waarvan uit de literatuur ook veel invloed werd verwacht, er nog andere kenmerken zijn die een even grote rol spelen. Hierbij gaat het om het verschil tussen een push- of pullmaatregel, de complexiteit, de uitvoerbaarheid en de zichtbaarheid van het totale te verkrijgen geldbedrag. Ook deze factoren zijn hieronder kort toegelicht aan de hand van een quote.

 “Belonen werkt beter dan bestraffen.”

De meningen tussen het verschil in verwachte effectiviteit van pushmaatregelen versus pullmaatregelen zijn onder de deelnemers verdeeld. Een push-prijsmaatregel is er op gericht om het gebruik minder aantrekkelijk te maken, de kosten van het autogebruik gaan dan omhoog. Bij een pull-prijsmaatregel worden alternatieven gestimuleerd, de kosten van het autogebruik gaan dan (eventueel relatief gezien) omlaag. Push-prijsmaatregelen worden vaak gezien als een ‘straf’; de opties en de bewegingsvrijheid worden beperkt. Pull-prijsmaatregelen worden vaak gezien als een ‘beloning’; er verandert niets aan de mogelijkheid om de auto te gebruiken, het aanbod alternatieven wordt alleen verruimd of aantrekkelijker gemaakt. Er zijn deelnemers die aangeven dat pushmaatregelen effectiever zijn dan pullmaatregelen, omdat automobilisten zich er dan niet aan kunnen onttrekken. Echter, er zijn ook deelnemers die aangeven dat pullmaatregelen effectiever zijn omdat belonen effectiever is dan bestraffen.

“Mensen willen concreet weten waar ze aan toe zijn.”

Tijdens de focusgroepgesprekken speelde de complexiteit vooral bij een budget een belangrijke rol. Deze prijsmaatregel werd door veel deelnemers als te complex beoordeeld, wat de aanvaardbaarheid en de verwachte effectiviteit deed afnemen.

“Mensen gaan wisselen van auto.”

Ondanks dat tijdens de focusgroepgesprekken er op is gewezen dat het niet om de uitvoerbaarheid gaat, gaven veel deelnemers aan dat ze verwachten dat belonen en een budget technisch moeilijk haalbaar is en daarom de verwachte effectiviteit en de aanvaardbaarheid laag. Bij de deelnemers kwamen veel vragen op over de technische haalbaarheid en fraudebestrijding.

“Je gaat er een sport van maken om zo veel mogelijk geld over te houden.”

Doordat bij een budget het totaal te verkrijgen bedrag zichtbaar is verwachten de deelnemers dat spitsrijders er een sport van gaan maken om zoveel mogelijk geld over te houden. Dit is positief voor zowel de aanvaardbaarheid als de verwachte effectiviteit.

Beoordeling van beprijzen, belonen en een budget ten opzichte van elkaar

Vanuit de literatuur werd verwacht dat het merendeel van de spitsrijders geen enkele maatregel als effectief beoordeeld. Het beeld dat uit dit onderzoek komt is positiever: spitsrijders verwachten dat belonen en beprijzen wel degelijk effectief zijn. Dit als gevolg van het feit dat er een prijsverandering plaats vindt. De meningen over een budget zijn verdeeld. Positieve verschillen ten opzichte van beprijzen en belonen zijn de zichtbaarheid van het totale geldbedrag en de keuzevrijheid die het met zich mee brengt. Negatief is de complexiteit en de te grote tijdsduur tussen gedrag en gevolgen.

Met betrekking tot de aanvaardbaarheid werd op basis van de literatuur verwacht dat spitsrijders belonen en een budget als aanvaardbaar beoordelen, waarbij een budget als meest aanvaardbaar, en beprijzen als onaanvaardbaar. Deze verwachting komt overeen met de resultaten van dit onderzoek. Beprijzen wordt als onaanvaardbaar beoordeeld, voornamelijk omdat de deelnemers wegen als een publiek goed zien waar al belasting voor is betaald. Belonen en een budget worden als aanvaardbaar beoordeeld, voornamelijk omdat het pullmaatregelen zijn.

Concluderend is belonen zowel als aanvaardbaar en effectief beoordeeld. Dit in tegenstelling tot beprijzen wat als niet aanvaardbaar is beoordeeld en een budget wat als niet effectief is beoordeeld. Daarom wordt aanbevolen, indien een keuze gemaakt moet worden tussen de drie prijsmaatregelconcepten, te kiezen voor het concept belonen. Hierbij moet de opmerking worden geplaatst dat dit is gebaseerd op een casestudie waarbij het ging om een korte termijn en locatiegebonden maatregel.

Het beloningsconcept is vermoedelijk niet geschikt als lange termijnmaatregel en/of landelijke maatregel. Rekening houdende met de verwachte lage kostenefficiëntie en de weerstand onder mensen die het gewenste gedrag al vertonen, wordt ingeschat dat als lange termijnmaatregel beprijzen het meest geschikt is.

Om de maatregel belonen effectiever en aanvaardbaarder te maken kan gebruik worden gemaakt van een specifieke eigenschap van het budgetconcept, namelijk de zichtbaarheid van het totale geldbedrag. De deelnemers verwachten dat als gevolg hiervan een competitie-element ontstaat. Door deze positieve eigenschap van een budget te integreren met belonen ontstaat een beloningsbudget. Bij een beloningsbudget ontvangen de spitsrijders fictief een geldbedrag voor een bepaalde tijdsperiode. Van dit geldbedrag gaat per keer dat ze het ongewenste gedrag vertonen een bedrag af. Indien ze aan het einde van de tijdsperiode geld over hebben van het beloningsbudget mogen ze dit houden. Indien ze aan het einde van de tijdsperiode al het beloningsbudget op hebben gemaakt, verandert er niks; ze krijgen geen geld en hoeven ook niet te betalen. Met een beloningsbudget kunnen spitsrijders dus alleen geld verdienen, dit in tegenstelling tot een budget waarbij ook de kans bestaat dat ze geld moeten betalen. Om de complexiteit te verkleinen en de effectiviteit te verhogen is het van belang om frequent en via verscheidene media te communiceren over het resterende beloningbudget. Hierbij kan zowel gedacht worden aan een persoonlijke website, schriftelijk communicatie, e-mail als sms.

Literatuur

[1] Delden, J. van, Beprijzen, belonen of een budget, Afstudeeronderzoek Universiteit Twente, Civil Engineering and Management - Centre for Transportation Studies, 2009

[2] Schade, J. en Schlag, B. (Eds.), Acceptability of transport pricing strategies, Amsterdam, Elsevier, 2003

[3] Verhoef E., Koopmans C., Bliemer, M. Bovy P., Steg L. en Wee, B. van (Eds.), Vormgeving en effecten van prijsbeleid op de weg, Effectiviteit, Efficiëntie en Acceptatie vanuit een Multidisciplinair perspectief, Edgar Elgar, 2004

[4] Verhoef E., Bliemer M., Steg L. en Wee B. van (Eds.), Princing in Road Transport, A Multi-disciplinary Perspective, Edwar Elgar, 2008

[5] Harms, L. & Werff, E. van der (Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid), Psychologie en prijsbeleid, Acceptatie en effectiviteit van de kilometerprijs, 2008

 
Auteur: Margriet Verhoog