Alerter op de weg door onbewuste invloeden op gedrag (VK 2/2013)

Gerard Tertoolen & Robbin Lankhuijzen (XTNT)

Verkeerseducatie, communicatie en campagnes grijpen meestal in op bewuste keuzes. Een groot deel van ons gedrag wordt echter mede bepaald door onbewuste prikkels. Gerichter inspelen op onbewuste processen kan een impuls geven aan het verkeersveiligheidsbeleid. XTNT verdiepte zich voor het ministerie van Infrastructuur en Milieu in deze boeiende materie.

Resultaat van dit onderzoek ‘Onbewuste invloeden op gedrag’ is een overzicht van best practices binnen verkeersveiligheid, aangevuld met achtergronden en advies voor de toekomst. Doel van het onderzoek is om (decentrale) overheden en maatschappelijke organisaties te inspireren en extra handvatten te bieden om onveilig gedrag in de lokale omgeving aan te pakken.

Beleidsimpuls Verkeersveiligheid

Na een jarenlange daling, was in 2011 sprake van een stijging in het aantal verkeersdoden. Het aantal gewonden in het verkeer vertoont al langer een stijgende trend. Het ministerie van IenM stelde samen met decentrale overheden en maatschappelijke partners ‘de Beleidsimpuls Verkeersveiligheid’ op waarin 23 projecten zijn beschreven die een aanvulling zijn op het bestaande verkeersveiligheidsbeleid in Nederland. Eén van de richtingen die nadere invulling vraagt, is het verhogen van de verkeersveiligheid via ‘onbewuste invloeden op gedrag’.

Onbewuste prikkels

Als we bijvoorbeeld door een winkelstraat lopen zijn we (min of meer vrijwillig) onderwerp van onbewuste verleiding. Winkels en producenten proberen ons te lokken via diverse verleidingstechnieken, waarbij we ons van veel niet eens bewust zijn. En dat werkt! We weten al langer dat ook in het verkeer veel processen onbewust verlopen en meer kennis hierover kan een steentje bijdragen aan een veiliger Nederland.

Vaak gaat het beïnvloeden van verkeers(on)veilig gedrag als volgt: we vragen nadrukkelijk de aandacht van de verkeersdeelnemer, proberen hem of haar te overtuigen van de noodzaak van verantwoord gedrag en hopen dat dit voldoende impact heeft op het gedrag. Wij hebben nu een aantal invalshoeken om verkeersgedrag te beïnvloeden op een rijtje gezet, vervolgens het hele proces van bewuste beïnvloeding doorlopen en beschreven in het rapport  ‘Onbewuste invloeden op gedrag’. Belangrijke invalshoeken uit dit proces zijn:  reminders, priming, prompting en normen activeren.

Reminders’: (opnieuw) onder de aandacht brengen

Tijdens het autorijden zijn we met van alles bezig. Naast het besturen van de auto moeten, en willen we op van alles letten (in maar ook buiten de auto). Gevolg daarvan is dat onze aandacht selectief ingezet wordt. Niet alle relevante informatie wordt verwerkt.

Bij plaatsen waar meer dan gemiddeld aandacht nodig is voor de verkeersveiligheid kunnen daarom ‘reminders’ geplaats worden. Door in de omgeving onverwachte of opmerkelijke objecten te plaatsen, die geen directe link hebben met het verkeer zelf, wordt de aandacht van automobilisten toch weer even gefocust op het verkeer. Denk hierbij bijvoorbeeld aan fel gekleurde plaatjes bij scholen.

‘Priming’: het activeren van associaties

Psychologen weten dat in ons brein allerlei zaken met elkaar verbonden zijn, waarvan mensen zichzelf nauwelijks bewust zijn. Zo kan intensief met geld bezig zijn ons hongerig maken en worden we zelf trager als we ons verdiepen in het verschijnsel ‘ouderdom’. Kortom, alles wat we waarnemen is in onze hersenen ‘verknoopt’ met andere dingen en dat beïnvloedt ons gedrag. Dat biedt dus mogelijkheden: zaken die we ooit in verband brachten met verkeersveiligheid kunnen ons gedrag dus in die richting sturen.

Deze ‘primes’ moeten dan wel ‘verstopt’ worden in de omgeving en simpel zijn. Een voorbeeld hiervan is het plaatsen van borden met afbeeldingen van Dick Bruna-illustraties in de omgeving van scholen of woonstraten. Zo’n afbeelding associëren mensen automatisch met kinderen en matigen hierdoor hun snelheid en worden alerter op wat er in de omgeving gebeurt. Intussen is vastgesteld dat geuren een soortgelijk effect hebben: de geur van pepermunt vermindert frustratie en vermoeidheid, en verhoogt de alertheid. Mensen rijden langzamer bij de geur van pepermunt in de auto, zo blijkt.

Prompting: uitlokken van gedrag met extra stimuli

Prompting is het uitlokken van bepaald gedrag door middel van extra stimuli, hulpsignalen of hints. Denk bijvoorbeeld aan het ‘opzwaaien’ van het verkeer door agenten bij een ongeluk of het tonen van een lachend gezichtje (smiley) aan weggebruiker die zich aan de snelheid houden. Het werkt extra goed als zo’n hint of suggestie gepaard gaat met iets dat als ‘leuk’ wordt ervaren  en/of verrassing in zich heeft. Een goed voorbeeld hiervan is de ‘speed camera lottery’ uit Stockholm . Automobilisten die zich aan de snelheid hielden, maakten kans op een geldprijs, die gefinancierd werd door snelheidsovertreders. Effect: het gewenste gedrag werd bekrachtigd, de gemiddelde snelheid nam af van 32 km/uur naar 25 km/uur. Een ander voorbeeld van een positieve prompt komt uit Amsterdam. In plaats van de boodschap ‘stop voor rood’ werd de positieve boodschap ‘wacht op groen’ in combinatie met de afbeelding van een smiley geplaatst op een bord bij fietsverkeerslichten. Effect: 17 procent minder fietsers reden door rood.

Normen activeren

‘Normen’ staan voor de manieren waarop we ons behoren te gedragen in onze samenleving. Meestal weten we wel ‘hoe het hoort’, maar toch gedragen we ons daar niet altijd naar. Rijdend in onze auto, willen we voor ons zelf ‘de norm nog wel eens wat verruimen’, of verliezen we deze wel eens helemaal uit het oog. Daarom kan het geen kwaad om automobilisten af en toe subtiel te herinneren aan wat we met z’n allen hebben afgesproken. Een agent die een bekeuring uitdeelt, doet dit ook, maar dan minder subtiel. Voorbeelden van het laagdrempelig activeren en onderstrepen van normen in het verkeer zijn: borden met ‘Bedankt voor uw begrip’ na wegwerkzaamheden en het goed schoon houden en duidelijk indelen van wegen en de directe omgeving (in geordende en schone omgevingen houden mensen zich beter aan de regels). In het rapport worden nog meer aansprekende voorbeelden gegeven.

Handreiking voor beleid

Conclusie van de inventarisatie is dat het sturen van gedrag via ‘onbewuste prikkels’ een kansrijk gebied is om bij te dragen aan het veiliger maken van het verkeer in Nederland. Een aantal kanttekeningen zijn wel op zijn plaats. Zo is de gehanteerde indeling niet de enig denkbare en is er veel overlap tussen de categorieën onderling. Ook is er nog veel onbekend over hoe lang onbewuste prikkels ons gedrag blijven beïnvloeden en over eventuele (ongewenste) neveneffecten. Nader onderzoek blijft dan ook noodzakelijk. Ondertussen - aangezien ieder verkeersslachtoffer er één teveel is – helpt dit onderzoek om bewust te worden van de mogelijkheden die onbewuste beïnvloeding bieden.

 
Auteur: Joske van Lith