Nederland Fietsland is niet ‘af’

Ondanks het succes van de fiets in Nederland kunnen we niet op onze lauweren rusten. De grote verstedelijkingsopgave brengt nieuwe mobiliteit met zich mee. Ongeremd kan dat leiden tot massale groei van automobiliteit. Links tot rechts is het erover eens dat dat niet de gewenste richting is, omdat de files dan stevig toenemen en Nederland uiteindelijk vastloopt. Daarom moet de aantrekkelijkheid van alternatieven verbeteren. Dit betekent onder meer dat de fiets integraal onderdeel moet blijven uitmaken van ruimtelijke ordening en mobiliteitsbeleid. Gelukkig biedt de beleidscyclus alle handvatten om koers te houden bij de uitvoering van toekomstbestendig fietsbeleid.

Dat Nederland een Fietsland bij uitstek is behoeft inmiddels geen uitleg meer. Nergens anders ligt het aantal fietsen per hoofd van de bevolking en het aandeel fietsgebruik in de totale mobiliteit zo hoog als hier. Diverse factoren liggen hieraan ten grondslag, waaronder decennia aan gericht beleid, levendig fiets-activisme, de fiets als statussymbool, vlakke topografie en een gematigde klimaat. Tot op de dag van vandaag wordt fietsen door beleid gestimuleerd. Denk aan het voornemen om 100.000 extra mensen op de fiets te krijgen of het vrijspelen van 1 miljard euro voor de fiets.

Toch is dit nog niet voldoende. Een aanzienlijk deel van de bevolking stapt nog iedere dag in de auto. Deels gewoontegetrouw, maar deels ook zijn velen voor hun dagelijkse activiteiten afhankelijk van de auto vanwege het ontbreken van fatsoenlijke alternatieven. Desondanks is er een groot potentieel: de auto wordt ook nog veel gebruikt voor (zeer) korte ritten die in theorie ook heel goed per fiets mogelijk zijn.

Vergrootglas

De verstedelijkingsopgave legt deze patronen onder een vergrootglas. De komende jaren zullen in rap tempo honderdduizenden woningen bijgebouwd (moeten) worden, om de groeiende bevolking passend te huisvesten. Dit leidt tot een nieuwe mobiliteit- en bereikbaarheidsopgave: de bewoners van die nieuwe wijken moeten immers allemaal naar hun werk, opleiding, winkels, sportveld en andere sociale activiteiten ontplooien. Om te zorgen dat ‘fietsen’ voor zoveel mogelijk mensen een reëel alternatief is, speelt goed fietsbeleid een sleutelrol bij het plannen van deze locaties. Het cyclisch proces van voorbereiden, opstellen, besluitvormen, uitvoeren en evalueren van fietsbeleid moet daarom het uitgangspunt worden bij de ontwikkeling van deze nieuwe wijken.

Beleidsmakers

Het moment van de intrek van bewoners in de nieuwe wijken is een prachtige kans om aan te zetten tot ander reisgedrag. Als die kans niet wordt gegrepen en de kwaliteit van de alternatieven en flankerend (financieel) beleid niet op orde is, kan de keerzijde zijn dat nieuwe wijkbewoners massaal de auto in stappen. Beleidsmakers staan voor de uitdaging te voorkomen dat bouwdrift ten koste gaat van de kwaliteit van de randvoorwaardelijke mobiliteitssystemen en de aandacht voor de actieve modi.

Beleidscyclus

Wij zijn van mening dat het raadzaam is om fietsbeleid stevig te verankeren in de planning en totstandkoming van de nieuwe woningbouwlocaties. Dit kan door de beleidscyclus toe te passen bij het bedenken en uitvoeren van fietsbeleid. De cyclus biedt welkome handvatten om het beleidsproces op logische wijze te doorlopen. We onderscheiden hierin vijf samenhangende stappen:

• Ambities en doelen formuleren
• Maatregelen(varianten) ontwikkelen
• Beleid programmeren
• Beleid uitvoeren
• Beleid evalueren

Stap 1

Deze vijf stappen staan niet op zichzelf. Zo vormt een gedegen probleemanalyse de grondslag voor het formuleren van ambities en doelen in stap 1. Opgave hierbij is om scherp inzicht te krijgen in het probleem dat om een oplossing vraagt. Het is van belang daarbij een integrale blik te hanteren, gericht op meerdere beleidsterreinen (bereikbaarheid, veiligheid, leefbaarheid: gezondheid, klimaat en natuur) en een breed gedragen beeld te formuleren van de gewenste situatie en daar de bestaande situatie tegen af te zetten. Uitdaging is om bruikbare indicatoren te formuleren waaraan je kunt afmeten of, en zo ja, hoeveel maatregelen bijdragen aan de gestelde doelen.

Stap 2-5

Bij de ontwikkeling van maatregelen(varianten) in stap 2 worden de effecten van deze maatregelen ex-ante ingeschat. Dit kan door het toepassen van kentallen en vuistregels op basis van eerder onderzoek, of het inzetten van ‘expert judgement’ als het aan deze kentallen ontbreekt. De effectinschattingen vormen samen met het voorziene draagvlak voor de maatregel de basis voor het afwegen, oftewel ‘onderbouwd kiezen’ van maatregelen in stap 3.  Beleidsprestaties worden gedurende de uitvoering in stap 4 continu gemonitord om te bepalen in hoeverre de gestelde ambities en doelen worden bereikt. In stap 5 wordt de algehele koers van het beleid geëvalueerd door effect- en impactmetingen. Zo wordt bepaald of vigerende ambities en doelen nog altijd gelden, moeten worden bijgesteld, of nieuwe ambities en doelstellingen moeten worden geformuleerd.

Koers

Door goed stil te staan bij de ambities die in het beleid worden nagestreefd, houden we het doel duidelijk voor ogen en voorkomen we ad-hoc planning. En door consequenties van beleid vooraf in te schatten, voorkomen we zoveel als mogelijk de uitrol van suboptimale oplossingen, die we desnoods via monitoring en evaluatie ook gaandeweg en achteraf kunnen bijsturen. Andersom geldt dat bij elk vraagstuk of knelpunt dat ad-hoc naar voren komt, kan worden gekeken hoe een oplossing daarvan kan bijdragen aan de geformuleerde ambities en doelstellingen.

Om dit tastbaar te maken volgt hieronder een globale uitwerking van de vijf stappen van de beleidscyclus voor fietsbeleid.

Ambities en doelen

Fietsbeleid is geen doel op zich. Bedenk daarom aan welke ambities fietsbeleid moet bijdragen en welke concrete doelstellingen hierbij kunnen worden geformuleerd. Denk bijvoorbeeld aan:

Ambitie: vergroten leefbaarheid; doelstelling: minder uitstoot van stikstof, minder klimaatschade door reductie van uitstoot CO2, minder uitstoot van fijn stof beperkt gezondheidsschade van kwetsbare groepen en minder verkeerslawaai

Ambitie: vergroten bereikbaarheid; doelstelling: een modal shift van auto- naar fietsritten voor meer ruimte op de weg

Maatregelenvarianten ontwikkelen

Bedenk maatregelen die bijdragen aan de doelstellingen. Deze hebben bij voorkeur een onderbouwd effect, waardoor de impact vooraf te bepalen is. Van de volgende maatregelen zijn de effecten inmiddels redelijk tot goed onderzocht:

• Veilige fietsinfrastructuur bouwen (scheiden van verkeersstromen, faciliteren nieuwe tweewielers)
• Fietsen stimuleren:
• Financieel:
• Fiscaal
• Aanschafsubsidie, inruilregeling
• Gamification,
• Goed gedrag belonen
• Scholen en wijkenaanpak: mobiliteit voor iedereen, fietsdeals, verkeerseducatie en fietsles
• Werkgeversaanpak: faciliteiten bij werkgevers / collectief op bedrijventerreinen

Beleid programmeren

Een afweegkader helpt om maatregelenpakketten samen te stellen en zo het beleid effectief te programmeren. De volgende stappen kunnen daarbij worden doorlopen:

• Opstellen van toetsingscriteria voor doelbereik, kosten, neveneffecten.
• Gestructureerd ontwerpproces, ontwikkelen varianten.
• Scoren van criteria voor elke variant.
• Wegen van criteria om te komen tot transparant proces keuze voorkeursvariant.

Beleid uitvoeren

Voer het beleid uit en zorg dat dit op regelmatige basis wordt gemonitord. Denk daarbij aan:
Projectsturing op basis van KPI’s om te bepalen of maatregelen juist en tijdig uitgevoerd.
Bijsturen gedurende de uitvoering als blijkt dat dit niet het geval is.

Beleid evalueren

De evaluatie geeft inzicht in of het beleid heeft bijgedragen aan de ambities en doelstellingen. Dit dient om:

• Lering te trekken uit de uitvoering
• Ambities en doelstellingen indien nodig bij te stellen of opnieuw te formuleren
• De besteding van publieke middelen te verantwoorden.

Waar en wanneer zet je de beleidscyclus in?

In een tijd van transities, hypes en crises lijkt het misschien ondoenlijk om vast te houden aan het schijnbaar ‘strakke stramien’ van de beleidscyclus. Toch is het cyclische karakter bij uitstek geschikt om beleid vooraf, onderweg en achteraf bij te sturen en zo in te springen op nieuwe ontwikkelingen.

Aan het cyclische karakter zitten bovendien twee belangrijke voordelen. Zo is het gebruik van de beleidscyclus niet gebonden aan een tijdshorizon; de cyclus kan zowel worden toegepast op langlopende fietsbeleidsprogramma’s als op korte-termijnaanpakken. In alle gevallen is het immers van belang te weten wat de ambities en doelen zijn, wat effectieve maatregelen zijn en hoe het is gesteld met de uitvoering ervan.

Daarnaast is de beleidscyclus niet gebonden aan een specifiek beleidsniveau – en is daarmee voor alle overheidslagen relevant. Zo kan het bijdragen aan het borgen van fietsbeleid op landelijk niveau, waar structurele gelden kunnen worden vrijgespeeld voor fietsbeleid; op provinciaal niveau, waar de coördinatie ligt voor het van invullen van de verstedelijkingsopgave; en op lokaal niveau, waar dilemma’s ‘op straat’ voorliggen en keuzes moeten worden gemaakt over ruimtelijke inrichting.

Kortom: het doordenken en toepassen van de beleidscyclus helpt bij het voeren van een effectief, integraal en toekomstbestendig fietsbeleid. En die kans kunnen we in het licht van de verstedelijkingsopgave en daarmee gepaard gaande veranderingen in de mobiliteit niet laten liggen. Met de beleidscyclus als routekaart in het fietsbeleid houden we koers om ons land nóg fietsvriendelijker te maken en raakt ‘Nederland Fietsland’ iedere dag een beetje meer een ‘af’.  

De beleidscyclus bij MuConsult

Bij MuConsult hanteren we deze beleidscyclus al in onze projecten. Een goed voorbeeld hiervan is de Bereikbaarheidsagenda 2023-2026 van Regio Foodvalley die we hielpen opstellen. Startpunt van dit proces was de evaluatie van de voorgaande agenda. Die leidde tot een kritische reflectie op ambities en doelstellingen en een passend pakket aan maatregelen om mobiliteit te verduurzamen en fietsen te stimuleren.